Ευρετήριο Άρθρου

Εισαγωγή
«Πίσω από τον όρο «ανθρώπινο σχολείο» βρίσκονται χωρίς αμφιβολία οι ιδέες του Neill για ένα «ελεύθερο σχολείο χωρίς καταπίεση» με τις πολύ χαμηλές απαιτήσεις που συνειδητά καλλιεργεί στους μαθητές αντί να τους μορφώνει συστηματικά και σε βάθος. Προτιμά, αυτή η παιδαγωγική αντίληψη, το παιχνίδι αντί για το μάθημα, τον Ορφέα αντί τον Προμηθέα» [*1].
«Summerhill είναι το όνομα ενός μικρού σχολείου, αλλά σημαίνει ένα από τα σημαντικότερα πειράματα στον τομέα της εκπαίδευσης. Στα σαράντα χρόνια της ύπαρξής του, ο ιδρυτής του απέδειξε (παρ' όλη την αποθάρρυνση και τις διάφορες κατηγορίες) μια απλή αλήθεια, η ελευθερία λειτουργεί. Θεωρώ το Neill, μαζί με τον Pestalozzi και τον C. Cook σαν έναν από τους μεγαλύτερους μεταρρυθμιστές δασκάλους» [*2].
Το Summerhill συμπλήρωσε ήδη εβδομηνταπέντε (75) χρόνια λειτουργίας. Το διαχρονικό ταξίδι του με προορισμό την ευτυχία των μαθητών του και «όχημα» την ελευθερία τους, συνεχίζεται αδιάκοπα παρά τις διχογνωμίες που προκαλεί στον εκπαιδευτικό κόσμο.
Θα επιχειρήσουμε μια παρουσίαση του σχολείου «θρύλου», επικεντρώνοντας στο ιδεολογικό του υπόβαθρο και στη λειτουργία του, εξετάζοντάς τα στο χθες και στο σήμερα.

Αντιαυταρχική Αγωγή
Το πνεύμα της αντιαυταρχικής αγωγής εκδηλώθηκε τα έτη 1918 έως 1933 στη Γερμανία και ήταν μια εξαιρετικά πολύμορφη μεταρρυθμιστική κίνηση, η οποία δεν περιορίστηκε γεωγραφικά μόνο στη Γερμανία αλλά αποτέλεσε διεθνές φαινόμενο [*3]
Περιεχόμενο αυτής της παιδαγωγικής κίνησης ήταν, ιδιαίτερα στην αρχή, η οξεία αντιπαράθεση προς το 19ο αι., ο αγώνας δηλαδή εναντίον του κατακερματισμού και της επιφανειακότητας της αγωγής και της διδασκαλίας, εναντίον της παράδοσης του νέου ανθρώπου στις αντικειμενικές δυνάμεις του κόσμου των ενηλίκων, ακόμη αγώνας εναντίον της κληρονομούμενης αυταρχικότητας της αγωγής και διδασκαλίας [*4].
Υλοποίηση του ιδεολογικού περιεχομένου αυτού του αγώνα αποτέλεσαν οι σχολικές κοινότητες του Αμβούργου, στις οποίες κύριο χαρακτηριστικό ήταν η απόλυτη ελευθερία των μαθητών. Στις κοινότητες αυτές καταργούνταν κάθε επιβολή του δασκάλου και η εξουσία περνούσε στα χέρια των μαθητών, οι οποίοι προσπαθούσαν από το χάος να δημιουργήσουν τάξη. Οι θεωρητικοί των κοινοτήτων αυτών (W. Paulsen, M. Tepp, F. Stahl, A. Rohl) έχουν κατά το πρότυπο του Rousseau απεριόριστη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και τις ικανότητες των μαθητών.
Στο Αμβούργο επίσης, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ιδρύθηκε ένας σύνδεσμος προοδευτικών δασκάλων με σκοπό τη διάδοση της αρχής της ελευθερίας των μαθητών. Από το σύνδεσμο αυτό προήλθε και η αρχή "Vom Kinde aus", δηλαδή κάθε δραστηριότητα ξεκινάει απ' το παιδί.
Ριζοσπαστική εφαρμογή της αντιαυταρχικής αγωγής αποτελεί και το σχολείο του Neill, το Summerhill [*5].
 
Ο ιδρυτής
Ο ιδρυτής Α. S. Neill γεννήθηκε στο Forfar της Σκωτίας το 1883 και ήταν το τέταρτο από τα δεκατρία παιδιά της οικογένειάς του. Ο πατέρας του, διευθυντής του σχολείου στο Forfar, ήταν ένας ιδιαίτερα πουριτανός άντρας, που διακρίνονταν για την αυστηρότητα που επεδείκνυε στους μαθητές του, σύμφωνα άλλωστε και με το «παιδαγωγικό» πνεύμα της εποχής.
Στην ηλικία των εικοσιπέντε ετών ο Neill πήρε το πτυχίο του από τη Σχολή Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Ενδιμβούργου, εργάστηκε ως δημοσιογράφος και αργότερα ως διευθυντής ενός μικρού σχολείου στο Gretna Green. Εκεί έγραψε το πρώτο του βιβλίο ΄A dominie's Log' και ξεκίνησε να μορφοποιεί τις ιδέες του πάνω στην ελευθερία των παιδιών.
Το 1917 ο Neill επισκέφτηκε τη «Μικρή Κοινοπολιτεία» του Homer Lane, κοινότητα για εγκληματίες εφήβους και είδε την αυτοδιοίκηση στην πράξη.
Ο Lane, ο οποίος ήταν σταθερός υποστηρικτής της έμφυτης καλοσύνης των παιδιών, εξοικείωσε το Neill με τη «Νέα Ψυχολογία» του Freud και αργότερα έγινε ψυχαναλυτής του. Μ' αυτόν τον τρόπο εισήγαγε το Neill σε δυο στοιχεία που ήταν αναγκαία για την ίδρυση του Summerhill: Τη συνέλευση της αυτοδιοίκησης αλλά και τη σπουδαιότητα της ισόρροπης συναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού σε σχέση με την ακαδημαϊκή του ανάπτυξη.
Οι ιδέες του Neill άρχισαν να μορφοποιούνται το 1921 με την ίδρυση, σε συνεργασία με άλλους εκπαιδευτικούς, ενός διεθνούς σχολείου στο Hellerau στη Δρέσδη, που αργότερα μεταφέρθηκε στο Sontagberg της Αυστρίας. Επιστρέφοντας στην Αγγλία εξακολούθησε τη λειτουργία του σχολείου σ' ένα οίκημα στο Lyme Regis που ονομαζόταν Summerhill, όνομα που διατήρησε και μετά το 1927, όταν το σχολείο μεταφέρθηκε στην τωρινή του θέση στο Leiston, στην επαρχία του Suffolk [*6]. Υπό τη διεύθυνση του Neill συνέχισε να λειτουργεί το σχολείο, αργότερα με την βοήθεια της δεύτερης συζύγου του μέχρι που ο ίδιος πέθανε το 1973.

Θεμελιακές αρχές στις οποίες είναι οικοδομημένο το σύστημα Neill.
Βασική θέση της δημιουργικότητας του Νeill όπως και της συζύγου του ήταν να κάνουν το σχολείο κατάλληλο για τα παιδιά κι όχι τα παιδιά κατάλληλα για το σχολείο [*7]. Στήριξε λοιπόν την ίδρυση του σχολείου του στιs παρακάτω θεμελιακές αρχές [*8]:

1. «Το παιδί είναι απ' τη φύση του καλό». Σ' αυτό το σημείο διακρίνουμε και τις επιδράσεις του Rousseau.
2. Ο στόχος της αγωγής : δηλαδή ο στόχος της ζωής ?συνίσταται στην κατάκτηση της χαράς και της ευτυχίας. Ευτυχισμένος για το Neill σημαίνει: Βρίσκω ενδιαφέροντα στη ζωή.
3. Με την αγωγή πρέπει ν? αναπτυχθούν τόσο οι διανοητικές όσο και οι συναισθηματικές δυνάμεις του παιδιού.
4. Η αγωγή πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στις ψυχικές ανάγκες και τις ικανότητες του παιδιού.
5. Επιβαλλόμενη η πειθαρχία προξενεί, όπως και η τιμωρία, φόβο και ο φόβος παράγει εχθρότητα. Η επιβολή αυστηρής πειθαρχίας στο παιδί είναι επιζήμια και βλάπτει την υγιή πνευματική του ανάπτυξη.
6. Ελευθερία δε σημαίνει ασυδοσία. Ο Neill θέτει εδώ τις βάσεις για αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των ανθρώπων. Ο δάσκαλος δεν ασκεί καταναγκασμό στο παιδί. Όμως ούτε το παιδί έχει το δικαίωμα ν΄ ασκεί καταναγκασμό στο δάσκαλο.
7. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι πραγματικά ειλικρινής.
8. Για να αναπτυχθεί το παιδί σε έναν υγιή και απόλυτα φυσιολογικό άνθρωπο, πρέπει, σε κάποιο σημείο της ανάπτυξής του να σπάσει τους αρχικούς δεσμούς του με την οικογένειά του και να ανεξαρτητοποιηθεί απόλυτα.
9. Τα αισθήματα ενοχής έχουν ως κύρια λειτουργία τους να δένουν το παιδί στην εξουσία και εμποδίζουν την ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης προσωπικότητας.
10. Στο Summerhill δε διδάσκονται Θρησκευτικά. Το σχολείο του Neill όμως, δεν εμποδίζεται να κάνει πράξη ανθρωπιστικές αξίες στην πλατύτερη έννοια του όρου.

Οργάνωση
To Summerhill είχε γύρω στους 70 μαθητές ηλικίας από 4 ως 16 χρονών και λειτουργούσε ως οικοτροφείο. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε ότι το σχολείο του Neill αναλάμβανε παιδιά από ανώτερες ή μεσαίες κοινωνικές τάξεις, γιατί δεν είχε τα οικονομικά μέσα ν' αναλάβει φτωχά παιδιά. Τα παιδιά αυτά, πολλές φορές, είχαν περάσει από άλλα σχολεία στα οποία είχαν αποτύχει. Ο Neill τα άφηνε ελεύθερα να περάσουν τη φάση της «ανάρρωσης», ώστε να καταφέρουν να συνέλθουν από μια εκπαίδευση που τους στέρησε την προσωπική τους ανεξαρτησία.
Οι μαθητές ήταν χωρισμένοι σε έξι τάξεις κατά ηλικία αλλά και σύμφωνα με τις δυνατότητες του καθενός. Η διδασκαλία γινόταν στα πέντε πρωινά της εβδομάδας και καθημερινά παρέχονταν πέντε σαραντάλεπτες παραδόσεις. Κάθε τάξη είχε τη δική της αίθουσα και κατά κανόνα διδάσκονταν από τον ίδιο δάσκαλο. Δε δινόταν έμφαση στις διδακτικές μεθόδους, μιας και ο Neill θεωρούσε πως είχαν μικρή σημασία και ότι, αν ένα παιδί επιθυμεί να μάθει, θα μάθει έτσι ή αλλιώς.
Τα απογεύματα τα παιδιά μπορούσαν να ασχοληθούν με ό,τι τους άρεσε, βέβαια το ίδιο μπορούσε να γίνει και τα πρωινά, αν δεν παρακολουθούσαν το μάθημα. Στο Summerhill υπήρχε εργαστήριο καλών τεχνών, ξυλουργείο, μηχανουργείο, όπως επίσης και εργαστήριο Χημείας. Στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα συμπεριλαμβάνονταν: διάλεξη ψυχολογίας, βραδιά χορού ή πρόβες για το ανέβασμα θεατρικής παράστασης.
Κάποιες φορές ο Neill παρέδιδε και «ατομικά μαθήματα» σε περιπτώσεις παιδιών που υπέφεραν από ψυχικές διαταραχές. Στόχος αυτών των μαθημάτων ήταν η εκτόπιση όλων των συμπλεγμάτων που δημιουργούσαν ο φόβος και οι ηθικολογίες. Ο Neill δεν τα θεωρούσε απαραίτητα αλλά πίστευε ότι επιταχύνουν τη διαδικασία αλλαγής των αντιλήψεων. Ένα είδος δηλαδή «ανοιξιάτικου καθαρισμού του σπιτιού για την υποδοχή του καλοκαιριού της ελευθερίας».
Από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα του σχολείου ήταν η τακτική Γενική Συνέλευση [*9].

Αυτοδιοίκηση
Μελετώντας το Summerhill παρατηρούμε, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τη δημοκρατική του αυτοδιοίκηση. Οι σχολικές συνελεύσεις που προαναφέραμε πραγματοποιούνταν για να γίνουν προτάσεις, να καταγγελθούν ή να προταθούν κανόνες ή να εκφραστούν ανησυχίες. Καθετί που είχε μια οποιαδήποτε σχέση με τη ζωή της κοινότητας -συμπεριλαμβανομένης και της τιμωρίας για παραπτώματα κατά της κοινότητας- ρυθμιζόταν με ψηφοφορίαστη σχολική συνέλευση. Δάσκαλοι, μαθητές οποιασδήποτε ηλικίας και προσωπικό είχαν δικαίωμα μιας ψήφου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών στη σχολική συνέλευση είναι το παρακάτω:
Μια φορά, σε μια σχολική συνέλευση, ο Neill πήρε το λόγο και πρότεινε ν? απαγορευτεί το κάπνισμα σε μαθητές κάτω των 16 ετών. Μετά από ψηφοφορία η πρότασή του απορρίφθηκε με μεγάλη πλειοψηφία. Η συνέχεια είναι αξιομνημόνευτη. Μετά την καταψήφιση της πρότασης του Neill, έγινε αποδεκτή η πρόταση ενός μαθητή ν? απαγορευτεί το κάπνισμα σε μαθητές κάτω των 12 χρόνων. Η εισήγησή του έγινε αποδεκτή.
Την επόμενη εβδομάδα μαθητής ζήτησε την άρση της απαγόρευσης του καπνίσματος με το σκεπτικό ότι όλοι καπνίζουν κρυφά, κάτι που συμβαίνει και
στα αυστηρά σχολεία αλλά και αντιβαίνει τις βασικές αρχές του Summerhill. Ο νεαρός καταχειροκροτήθηκε και η σχολική συνέλευση αναίρεσε την απαγόρευση του καπνίσματος [*10].

Η κοινωνική ένταξη των μαθητών του Summerhill
Ανάμεσα στους πρώην μαθητές του Summerhill συγκαταλέγονται: ένας λοχαγός της R.M.E., ένας σμήναρχος, μια νοσοκόμος παιδιών, μια αεροσυνοδός, ένας κλαρινετίστας στη φρουρά των γρεναδιέρων, ένας καθηγητής του Imperial College, ένας ερευνητής σε μεγάλη εταιρία κ.α. Πρώην μαθητές του Summerhill απέκτησαν μεταξύ άλλων και τους παρακάτω ακαδημαϊκούς τίτλους: Δόκτορας των Οικονομικών του Cambridge, αριστούχος του Royal College στις θεωρητικές επιστήμες, ένας πτυχιούχος της Ιστορίας του Cambridge, ένας αριστούχος της Γλωσσολογίας του Manchester κ.α.
Το κριτήριο με το οποίο αξιολογούσε ο Neill την επιτυχία ενός νέου ήταν η ικανότητα να εργάζεται με χαρά και να διάγει μια ζωή με περιεχόμενο. Μ? αυτό το κριτήριο οι περισσότεροι μαθητές του σχολείου αυτού είναι στη μετέπειτα ζωή τους ευτυχισμένοι [*11].

*1 Βλ. Παπακωνσταντίνου Π.: Θεωρίες της Αγωγής, (Σημειώσεις- Ενδ. Βιβλιογραφία),Αθήνα 1988, σελ.70.
*2 Βλ. Neill A. S.: Summerhill Το Ελεύθερο, Σχολείο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1989, οπισθόφυλλο.
*3 Βλ. Τσουρέκη Δ.:Σύγχρονη Παιδαγωγική (Παιδαγωγικές Τάσεις από τις αρχές του 20ου αι. μέχρι σήμερα), Αθήνα 1981, σελ. 97-98.
*4 Βλ. Reble Α.: Ιστορία της Παιδαγωγικής, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1990, σελ.430.
*5Βλ. Τσουρέκη Δ.(1981): όπ.π., σελ. 98.
*6 Βλ. Neill A. S.(1972): όπ.π., βιογραφία.
*7 Βλ. Neill A. S.,:Θεωρία και Πράξη της Αντιαυταρχικής Εκπαίδευσης, Ε΄εκδ., Μπουκουμάνης, Αθήνα 1972, σελ. 36.
*8Πρβλ. Neill A. S.(1972): όπ.π., σελ. 17-19.
*9 Πρβλ. Νeill A. S. (1972): όπ. π., σελ. 35-126
*10 Πρβλ. Neill A. S.(1972): όπ.π., σελ. 85-88
*11 Βλ. Neill A. S.(1972): όπ.π., σελ. 68