Εκτύπωση
(Προβλήματα ποιητικής τέχνης στο έργο του Σεφέρη)

   1941-1944 "1 Γενάρη 1941 - 31 Δεκέμβρη 1944" είναι τα χρονικά όρια που καθόρισε ο ίδιος ο Σεφέρης για τον Δ? τόμο του ημερολογίου του με τον τίτλο Μέρες. Το πρώτο ποίημα της συλλογής Ημερολόγιο καταστρώματος, Β? τον τίτλο "Μέρες Ιουνίου ?41" έχει την τοπική και χρονική ένδειξη σύνθεσης : "Κρήτη - Αλεξάνδρεια - Νότιος Αφρική, Μάης - Σεπτ. 41", ενώ στο τελευταίο της ίδιας συλλογής "Τελευταίος σταθμός" ο ποιητής σημειώνει αντίστοιχα : "Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου ?44". Στα χρονικά όρια της συλλογής κινείται και η διαπραγμάτευση του θέματος μου. Με μια σύντομη παρέκβαση στο τέλος του πονήματος η οποία εγγράφεται πλήρως στους προβληματισμούς των σελίδων που ακολουθούν.

  Σε μια πιο εμπεριστατωμένη ανάπτυξη θα πρέπει να αναφερθεί κανείς και σε άλλα ζητήματα, όπως είναι η κατηγορία της εναλλαγής των άκρων? στην πορεία της σεφερικής δημιουργίας, η προτίμηση και παραπέρα η προώθηση της συγκρατημένης έκφρασης, της απόκρυψης ή και της συνειδητής αποφυγής στη χρήση συναισθημάτων στον ποιητικό λόγο, καθώς επίσης και προβλήματα συνδυασμού επαγγελματικής και λογοτεχνικής ενασχόλησης. Αναγκάζομαι επίσης να μην αναφερθώ τώρα στην πορεία διαμόρφωσης ιδεολογικών και αισθητικών απόψεων του Σεφέρη σε σχέση με τα γεγονότα της εποχής και πιο συγκεκριμένα : με τις συμφωνίες του Μονάχου το 1938 και τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας, με την αδράνεια της ελληνικής κυβέρνησης και με την προδοσία, όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, της στρατιωτικής ηγεσίας κατά τον ιταλοελληνικό πόλεμο, με το ?ανώνυμο θαύμα?, με ?τις μεγάλες, τις αψηλές ώρες του ελληνικού λαού στην Αλβανία?, τη Μακεδονία και την Κρήτη που άλλαξαν τις αντιλήψεις του Σεφέρη ως προς το βαθύτερο νόημα της εποχής - τον αντιφασιστικό αγώνα και την ιδέα της παγκόσμιας ελευθερίας. Δεν αναφέρομαι αναλυτικότερα στη συνειδητή προσπάθεια του ποιητή για απλοποίηση και εκδημοκρατισμό εννοιών και εκφραστικών μέσων της ποίησης. Τέλος η ποιητική παραγωγή του Σεφέρη στα χρόνια του πολέμου με την μισοαναγκαστική - μισοηθελημένη εξορία και ξενιτιά (και οι δύο λέξεις ανήκουν στον Σεφέρη) δεν θα αποκαλύψει το βάθος και τις οργανικές σχέσεις της με την εποχή, αν δεν αποδοθούν πλήρως οι δεσμοί του με το υπηρεσιακό περιβάλλον του, με την κυβέρνηση του Καιρού, με τους Άγγλους. Κι αυτή η σχέση εσωτερικά ήταν κυρίως απορριπτική ως εχθρική, σχέση άρνησης, όταν σχολιάζει (μόνο στα ημερολόγια) πρόσωπα και γεγονότα με ειρωνικό, ενίοτε και σαρκαστικό τρόπο.

  Ξεκινώ με τρεις επισημάνσεις του Σεφέρη : "Ο δεσμός του ποιητή με την εποχή του δεν είναι διανοητικός ή και αισθητικός ακόμη δεσμός που συνδέει τους ανθρώπους σε μια πολιτική διαδήλωση, αλλά ένα ομφάλιος λώρος, όπως το έμβρυο με τη μητέρα του, ένας δεσμός καθαρά βιολογικός" 1. Ο μεγάλος καλλιτέχνης δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του" 2. και "Αυτός ο πυργοελεφάντινος αισθητισμός, η λογοτεχνία όπιο ή μαλακία, που μου χτυπά στα νεύρα και με κάνει να αντιδρώ, κάποτε ζαβά, με τους αλεξανδρινούς φίλους, που είναι τόσο καλοί άνθρωποι κατά τα άλλα" 3.

  Το πρόβλημα που θέλω να απομονώσω και να παρουσιάσω διεξοδικότερα είναι η σχέση ανάμεσα στην εποχή και στα ημερολόγια, σε ημερολογιακές σημειώσεις και σε ποιήματα των ημερολογίων, ανάμεσα στα ποιήματα ημερολογίων και σε στίχους του Σεφέρη από το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β?, θέλω επίσης να αναφερθώ στη σχέση ανάμεσα σε λιγότερο ή περισσότερο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και σε ποιήματα του Σεφέρη της ίδιας εποχής που γράφονται χωρίς την εμφανή διαμεσολάβηση της ποιητικής παραγωγής των ημερολογίων και που αυτοί οι στίχοι έχουν χαρακτήρα κυρίως δημοσιογραφικής ποίησης.

  Για το νέο ξεκίνημα του Σεφέρη απαραίτητες ήταν τρεις προϋποθέσεις - η εκτίμηση από τον ίδιο της προπολεμικής ποίησης της γενιάς του, συμπεριλαμβανομένης και της δικής του, η επισήμανση του τέλους της προηγούμενης περιόδου, η προσπάθεια ανίχνευσης και ο καθορισμός της αναγκαιότητας για τη δημιουργία νέας ποίησης, η επιδίωξη διαμόρφωσης νέων αισθητικών κριτηρίων της τέχνης του πολέμου και της Αντίστασης. Σε όλες τις περιπτώσεις ο Σεφέρης απαιτούσε πλήρη εναρμόνιση νοημάτων και ύφους, γενικότερα περιεχομένου και μορφής στην ποίηση. Χαρακτηρίζοντας τη γενιά του μεσοπολέμου και τους τρόπους ποιητικής έκφρασης που χρησιμοποίηση εκείνη, ο Σεφέρης γράφει : "Γενιά του σκοταδιού γυρισμένη ολόκληρη προς τις σκοτεινές σφαίρες του ανθρώπου, που μόνες μπορούν να της δώσουν την αίσθηση ύπαρξης. Το φως σκοτώνει στην εποχή μας" 4. "Για να μιλήσεις σε μια παρακμασμένη εποχή, είναι ίσως ανάγκη - ίσως δεν μπορείς να κάνεις αλλιώς -να μιλήσεις τη γλώσσα της. Αυτό δε σημαίνει πως την παραδέχεσαι" 5. 16 Μαΐου 1941, μέρα που ο Σεφέρης φτάνει στην Αίγυπτο, ανακαλύπτει την αναντιστοιχία ανάμεσα στο ποιητικό του παρελθόν και τις αισθητικές απαιτήσεις της τρέχουσας ιστορικής στιγμής, στο νέο γεωγραφικό και ανθρώπινο περιβάλλον, από τη μια μεριά, και την κλασική τέχνη από την άλλη. Γράφει σχετικά : "ένας Νεοζηλανδός αξιωματικός παίζει στο μηχανικό πιάνο του σαλονιού τη σονάτα claire de lune. Παράξενη μουσική, κάτω από τούτο τον ήλιο, ξεκρέμαστη, όπως αρχίζει να γίνεται και η ζωή μας... Ξαφνίζομαι : λέω πως είμαι κι εγώ σαν τον Νεοζηλανδό με τη μηχανική μουσική του. Έξω καιρού και τόπου"6. Ένας σχολιασμός του Σεφέρη που αναφέρεται στο διάλογο Άγγλου και αντιχιτλερικού Γερμανού αποκτά το χαρακτήρα πρόβλεψης για έναν από τους δρόμους που ακολούθησε η ελληνική και η ευρωπαϊκή ποίηση της εποχής με την έννοια της προσαρμογής της στις απαιτήσεις προφορικής διακίνησης και λειτουργίας της στα χρόνια του πολέμου : "Άγγλος : Η γραφή είναι σαν γιοφύρι που στήνει κανείς προς τους άλλους. Οι λαοί τώρα πια δεν υπάρχουν. Γερμανός : Ναι, τώρα το γιοφύρι θα ήταν μ? ένα μόνο κεφαλάρι, και θα οδηγούσε στην άβυσσο. Σεφέρης : Ίσως να πρόκειται να ξαναμπούμε σε μιά περίοδο προφορικής λογοτεχνίας, όπου ο ποιητής, και οι φίλοι του ποιητή, θα διαβάζουν σε λίγους ανθρώπους ποιήματα που θα γίνονται γνωστά από στόμα" 7. Έτσι ακριβώς και λειτούργησε όχι μόνο η δημοτική ποίηση της εποχής, αλλά και στίχοι του Σικελιανού, του Σκίππη, του Εγγονόπουλου, της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, του Βασίλη Ρώτα, της Κατίνας Παΐζη, του Άνθιμου Χατζηανθίμου κ.ά., οι ανώνυμοι στίχοι αντάρτικων τραγουδιών. Το "ανώνυμο θαύμα" που κανείς πριν δεν υποψιαζόταν "και φυτρώνει σαν το φρέσκο χορτάρι", "το αίσθημα ευθύνης" στους λαούς που διαβλέπει ο Σεφέρης 8, απαιτεί από τους ποιητές να κάνουν το δικό τους θαύμα στους τομείς της τέχνης τους και να εκδηλώσουν έμπρακτα το δικό τους αίσθημα ευθύνης που αξίωνε η εποχή.

  Στις Μέρες, τ. Δ? ο Σεφέρης σημειώνει και τα παρακάτω : "Τι έμεινε από τη δοκιμασία των τελευταίων χρόνων, όπου προσπαθούσα, μέσα σε μιά κακοτοπιά γεμάτη τσακάλια και ψοφίμια, να κάνω ό,τι μπορούσα σύμφωνα με τη συνείδηση μου. Τι έμεινε; Η ικανοποίηση πως έκανα το χρέος μου. Το χρέος μου όχι ολόκληρο αλλά 50 ή 30 τα εκατό. Κανείς δεν μπορεί να κάνει ολόκληρο το χρέος του σ? έναν κόσμο που αρνιέται. Η μοίρα με τοποθέτησε μέσα στον κόσμο της άρνησης. Καλύτερα όλα αυτά να λείπουν. Είμαι ο ξένος. Δεν είμαι τίποτε. Δεν έχω τίποτε. Ίσως καλύτερα έτσι.
  Μπρος, θα ξαναρχίσουμε πάλι από την αρχή." 9 Εφιστώ την προσοχή στο τέλος της παράθεσης για να θυμίσω ότι την ίδια μέρα "Σάββατο, 27 Σεπτέμβρη" 1941 στην Αθήνα είχε ιδρυθεί το ΕΑΜ , το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Δεν μπορώ να γνωρίζω κατά πόσο αυτή η σύμπτωση είναι όντως συμπτωματική, θα προτιμούσα οι δυο αυτές διαφορετικής υφής πράξεις-αποφάσεις να ήταν ξεχωριστές. Πράγμα που θα επιβεβαίωνε με τον καλύτερο τρόπο την αναγκαιότητα για τη συνειδητή αρχή της αντίστασης κατά των ξένων κατακτητών μέσα στην Ελλάδα και έξω απ? αυτήν. Είναι βέβαιο ότι λίγο αργότερα, από το 1942 και μετά ως τον Αύγουστο του 1943, ο Σεφέρης έπαιρνε στα σοβαρά υπόψη του τι ακριβώς γινόταν στον ελλαδικό χώρο και σαν έμπειρος διπλωμάτης προσπαθούσε να μη μείνει εκτός νυμφώνος. Με κάθε έννοια που περικλείει αυτή η φράση.
  Από το γνωστό γράμμα του Σεφέρη προς τον Μαλάνο παίρνω μόνο το απόσπασμα: "Η διαφορά μας αν θέλεις είναι λ.χ. στους τίτλους των βιβλίων μας. Εσύ έγραψες Ρόδα θαλάμου, εγώ έγραψα Ημερολόγιο · καταστρώματος". Ενάμισι χρόνο νωρίτερα παραπονιόταν για τις δυσκολίες ποιητή και γραφής : "Αρχίζω ένα σωρό πράγματα και δεν τελειώνω τίποτε. Ακόμη οι συνήθειες της τελευταίας ταραγμένης ζωής : σπασμωδικές κινήσεις. Κομματιάσματα της βιασύνης. Το πιο βαρύ πράγμα για έναν τεχνίτη είναι να ξαναρχίζει, αφού άφησε για χρόνια την τέχνη του. Είναι ασήκωτο κάποτε το βάρος. Ακόμη και τούτο το ημερολόγιο έχω την εντύπωση πως με βλάφτει. Παρατηρώ και στ? άλλα γραψίματα μου έναν τόνο ημερολογιακό που μ? ενοχλεί" 11.Αυτό,πιθανόν,να αφορά περισσότερο τα ποιήματα που παρέμειναν στα ημερολόγια του Σεφέρη αν και μερικά που εκφράζουν ?θερμές? καταστάσεις του σήμερα δεν μπορούσαν να μην έχουν τόνο ημερολογιακό?. Εξάλλου πράγματι υπάρχει μιά άμεση ή έμμεση σχέση ανάμεσα σε φράσεις-ποιητικές εικόνες των ημερολογίων και σε στίχους του ποιητή. Αναφέρω ενδεικτικά μερικές περιπτώσεις : Στο ημερολόγιο : "Κάνει πολλή ζέστη αλήθεια. Μιλάνε για 38 και 40 βαθμούς. Εντύπωση πως βρίσκεσαι μπερδεμένος μέσα σε άντερα ενός μεγάλου ζώου που το δέρνει ο πυρετός. Η δουλειά βαριά, το σπίτι σε διώχνει, οι άνθρωποι γίνονται απεχθείς. Σε αηδιάζει το συναίσθημα ενός κορμιού που λειτουργεί" 12. Σε ποίημα :

 
Κι οι μέρες τούτες είναι σα να ζεις
μες στην κοιλιά ενός ζώου που το δέρνει η θέρμη,
οι άνθρωποι στους δρόμους φεύγουν και γίνουνται
καθώς μιά λάσπη λιπαρή ποτισμένη ιδρώτα 13.

  Το ποίημα "Καλλιγράφημα" των επτά στίχων βγήκε σχεδόν ολόκληρο από φράσεις (παρομοιώσεις, συγκρίσεις) του ημερολογίου 14. Το ?διάλογο? αυτού του είδους ανάμεσα στον πεζό και τον ποιητικό λόγο του Σεφέρη τον συναντούμε σχεδόν σε όλο το Ημερολόγιο καταστρώματος, Β? και ιδιαίτερα στα ποιήματα "Ο Στράτης θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους" με τέσσερις ομοιότητες, στο "Kerk str. Oost, Pretoria, Transvaal" με πέντε, στο "Μέρες Ιουνίου ?41" με εννιά συμπτώσεις συγγενικής διατύπωσης και γραφής. Μερικές από τις ποιητικές εικόνες που πρωτοχρησιμοποιήθηκαν σε στίχους πέρασαν στα ημερολόγια ή και σε γράμματα του Σεφέρη, ενώ άλλες επαναλαμβάνονται δύο και περισσότερες φορές, όπως η παρομοίωση των εκβολών του ποταμού με το ?κομμένο δέντρο του μάκρους, πλαγιασμένο με τις ρίζες προς το γιαλό?, ή μιά δεύτερη παρομοίωση του κόσμου με ?ένα ελάχιστο σπυρί της άμμου και μέσα σ? αυτή τη σκόνη ένα μάτι όπου χωράει το σύμπαν? |15 . Από παρόμοιες πεζογραφικές φράσεις και μεταμορφώσεις, από παραλλαγές στίχων και ημερολογιακών σημειώσεων με θέμα το φεγγάρι, τον ήλιο, το ποτάμι, τη θάλασσα κτλ. βγήκαν μερικοί από τους γνωστότερους στίχους του Σεφέρη, όπως :

 Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ? αρέσουν
ή ................. μπορεί να θέλω να πω
καθώς
το μακρύ ποτάμι που βγαίνει από τις μεγάλες λίμνες
τις κλειστές βαθιά στην Αφρική
και ήτανε κάποτε θεός κι έπειτα γένηκε δρόμος και
δωρητής και δικαστής και δέλτα.
....................................................................................
γι? αυτό και συλλογίζομαι τόσο πολύ, τούτες τις
ώρες, το μεγάλο ποτάμι
αυτό το νόημα που προχωρεί ανάμεσα σε βότανα και
και σε χόρτα
και ζωντανά που βόσκουν και ξεδιψούν
κι ανθρώπους που σπέρνουν και θερίζουν
και σε μεγάλους τάφους ακόμη και μερικές
κατοικίες νεκρών.

 Το Σεπτέμβρη του ?40 ο Σεφέρης κρίνει το είδος του γραπτού λόγου που καλλιεργούσε καθημερινά : "Ένα ημερολόγιο σε τι μπορεί να ικανοποιήσει : είναι εργαλείο, δεν είναι έργο" 16. Λίγο νωρίτερα σημείωνε : "Ημερολόγιο δεν είναι διόλου όλες οι στιγμές μας, μήτε η πεμπτουσία της ζωής μας, αλλά το σημάδι, σχεδόν τυχαίο, μιας οποιασδήποτε στιγμής, κάθε τόσο, και όχι πάντα της σπουδαιότερης" 17. Αυτά όμως δεν μειώνουν καθόλου την αξία των ημερολογίων του, καθότι αποτελούν σπάνια μαρτυρία της εποχής τόσο με τη ν εγκυρότητα των πληροφοριών και το σοφό σχολιασμό τους, όσο και με την ποιότητα του λόγου τους, με την ποικιλία υφών και φωνών. Τα ημερολόγια ήταν και εργαλείο, αλλά και εργαστήρι μέσα στο οποίο γράφτηκαν ξεχωριστοί στίχοι και ολόκληρα ποιήματα, ενώ μερικά ?σημάδια?, όσο τυχαία κι αν δείχνουν, αποτέλεσαν σημείο εκκίνησης για τη σύνθεση αξιόλογων έργων. "Επιμένω: γιατί μιά ορισμένη εντύπωση λειτουργεί ποιητικά, περισσότερο από τις χίλιες άλλες καθημερινές εντυπώσεις; Πρόσεξε πως δεν είναι η πιο έντονη, η πιο αποτελεσματική. Πολύ συχνά είναι η πιο αλαφριά. Νομίζω κανείς δεν το ξέρει. Την άλλη φορά, κατεβαίνοντας από το γραφείο, είδα τους μαραγκούς να χαλνούν σ? ένα δωμάτιο μιά μικρή σκηνή, κληρονομημένη από τους προηγούμενους νοικάτορες. Ένιωσα όπως κλείνει το διάφραγμα μιας φωτογραφικής μηχανής : η εντύπωση λειτούργησε : γιατί αυτή κι όχι μιά άλλη ; Χτες έγραψα τους θεατρίνους, άσχετα καλό ή όχι, αλλά γιατί αυτό βγήκε από εκεί ;" 18. Την προηγούμενη όμως μέρα ο Σεφέρης καταγράφει στο ημερολόγιο του ένα 8στιχο ποίημα, διαφορετικό από τους "θεατρίνους·" το οποίο τελειώνει με το στίχο : "Στήνουμε θέατρα και τα χαλνούμε" - με τον ίδιο αρχίζει τους "θεατρίνους". Η εντύπωση λειτούργησε πράγματι ποιητικά, αλλά προς μιά διαφορετική κατεύθυνση. Η τυχαία παρατήρηση ενεργοποίησε τις φιλοσοφικές και αισθητικές ευαισθησίες του Σεφέρη με αποτέλεσμα τη σύνθεση συγκεκριμένων στίχων.
Το Γενάρη του ?42 ο Σεφέρης περιγράφει το απροσδόκητο της σύνθεσης άλλου ποιήματος : "Ανεξερεύνητα καμιά φορά τα κίνητρα της γραφής. Εδώ και μήνες έμαθα το όνομα ενός άνθους της Αφρικής : "Αγάπανθος". Γράφοντας στον Τίμο, του είπα, χωρατεύοντας, πως ίσως δει κάποτε κανένα ποίημα μου γι? αυτό το φυτό. Σήμερα κάρτα του : "Περιμένουμε το ποίημα του ?Αγάπανθου? μου γράφει. Του απαντώ : "Δεν έχω κέφι για ποίηση" (πραγματικά). Μόλις κόλλησα το γραμματόσημο στην απάντηση μου, κάθομαι και γράφω το ποίημα. Το ταχυδρόμησα το ίδιο βράδυ. Τόσος καιρός που δεν έγραψα στίχους" 19. Και οι δύο περιπτώσεις μας θυμίζουν εν μέρει τον τρόπο γραφής του ποιήματος "Καισαρίων" από τον Καβάφη. Εκτός τούτου, η δέση του ποιήματος πραγματοποιείται θολά και σχηματικά μεν, αλλά ένα μήνα πριν, όταν ο Σεφέρης έγραφε στον Μαλάνο : "Τώρα βλέπω ότι έχω σημειώσει με μολύβι πάνω σ? αυτό το γράμμα τη λέξη ΑΓΑΠΑΝΘΟΣ. Είναι ένα λουλούδι με κοτσάνι σαν του ασφόδελου με μενεξί άνθος, θυσανωτό στην άκρη. Οι Έλληνες νεκροί πηγαίνουν σε λιβάδια από ασφοδίλι - οι Νέγκροι σε λιβάδια από αγάπανθους" 20. Η παρομοίωση από γράμμα του στις 29.12.41 : "Δεν είναι εύκολη κουβέντα να διαβάσει κανείς τα πατήματα της πάπιας που αφήνεις πάνω σε χαρτί" 21, χρησιμοποιείται σε στίχο : "ή ακόμα τα πατήματα μιας χήνας στον αέρα" 22. Είναι κι αυτό ένα από τα γνωρίσματα της ποιητικής τέχνης του Σεφέρη, όταν σε ανύποπτο χρόνο ετοιμάζει ποιητικά υλικά που τα χρησιμοποιεί σε κατοπινές συνθέσεις του, πράγμα που συνειδητά και σε καθημερινή βάση έκανε ο σοβιετικός και ρώσος ποιητής Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι 23.
Τον Αύγουστο του ?43 ο Σεφέρης γράφει το ποίημα "Ανάμεσα στα κόκαλα εδώ" :

 Ανάμεσα στα κόκαλα
μιά μουσική :
περνάει την άμμο,
περνάει τη θάλασσα.
Ανάμεσα στα κόκαλα
ήχος φλογέρας
ήχος τύμπανου απόμακρος
κι ένα ψιλό κουδούνισμα,
περνάει τους κάμπους τους στεγνούς
περνάει τη θάλασσα με τα δελφίνια.
Ψηλά βουνά, δε μας ακούτε!
Βοήθεια! Βοήθεια!
Ψηλά βουνά θα λιώσουμε, νεκροί με
τους νεκρούς!

  Θυμίζω ότι ο Σεφέρης συνεργάστηκε με τον Ελληνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο της Μέσης Ανατολής στην οργάνωση της έκθεσης "Δυο χρόνια σκλαβιάς - δυο χρόνια αγώνα" και πρωτοστάτησε στην έκδοση των Ακριτικών του Σικελιανού στην Αίγυπτο. Με κάποια έμφαση παραλληλίζω αυτό το ποίημα του Σεφέρη με τη γνωστή ξυλογραφία του Σπύρου Βασιλείου που δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία το Γενάρη του ?42.
  Στις 14 Αυγούστου 1943 ο Σεφέρης σημειώνει στο ημερολόγιο του: "Η κυβέρνηση βρίσκεται σ? .ένα αδιάκοπο πυρετό διαδοχικών κρίσεων.. Από το Γενάρη : αλβανική κρίση, επανάσταση του στρατού και θλιβερή πτώση του Κανελλόπουλου. Πάλι στρατός, πάλι ναυτικό..., απροσδόκητη άφιξη των ανταρτών" 24, δηλαδή της αντιπροσωπίας του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ. Είναι από τις λίγες φορές όταν στίχοι του Σεφέρη κάνουν το μεγαλύτερο βήμα προς την Εθνική Αντίσταση με την επίκληση για σωτήρια βοήθεια. Σε υποσημείωση του Πολιτικού Ημερολογίου 25, καθορίζεται η έννοια ?βουνά? : "βουνά - βουνό. Εννοείται εδώ ειδικότερα το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ". Η φράση "επανάσταση του στρατού" αποτελεί την πιο προωθημένη πολιτικά εκτίμηση του γεγονότος και μάλιστα από υπάλληλο της ελληνικής κυβέρνησης του Καΐρου, αφού κι αυτός ακόμα ο Τσίρκας την ονομάζει "δημοκρατική-αντιφασιστική εξέγερση" 26.
  Το ποίημα "Ανάμεσα στα κόκαλα εδώ" εντάσσεται στα κείμενα του Σεφέρη που η πλειοψηφία τους σχετίζεται πιο άμεσα με την εποχή, ο ποιητής αποφεύγει εδώ τους παραλληλισμούς με άλλες περιόδους της παλαιότερης ιστορίας και οι στίχοι δένονται εν μέρει με τον Ύμνο εις την Ελευθερία. Πιο άμεση η σχέση Σεφέρη και Σολωμού, Αντίστασης και επανάστασης του ?21 πραγματοποιείται στους τελευταίους στίχους του ποιήματος "Ο Στράτης θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους" :

 -"Βοηθήστε μας!" -
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη.

όταν ο ποιητής και πάλι προσφεύγει στη βοήθεια των βουνών (ράχη).
  Στα μέσα του ?42 ο Σεφέρης αισθάνεται και εκφράζει με ζηλευτή αμεσότητα και δύναμη την ανάγκη για απλοποίηση ποιητικών μέσων και τρόπων, ενώ το Γενάρη του ?44 αποσαφηνίζει την έννοια της λαϊκότητας στην τέχνη όταν περιγράφει συνάντηση του με τον ποιητή Φώτη Αγγουλέ και αναφέρεται στις αισθητικές απόψεις του τελευταίου : "Νομίζει ότι δουλεύει για το λαό ξεχαρβαλώνοντας τα άξια πράγματα, βρωμίζοντας τα καθαρά με πασαλείμματα, τσαπατσουλεύοντας, όπως του είπα. Οι άνθρωποι αυτοί νομίζουν ότι τέχνη για το λαό σημαίνει στιχάκια του ταγκό χωρίς μουσική" 27. Είμαι της άποψης ότι ο Σεφέρης εν μέρει αδικεί τον Φώτη Αγγουλέ και τουλάχιστον πολλούς από τους στίχους του.
Το μέτρο όμως του απλού, αλλά σοφού και της λαϊκότητας στην ποίηση.
 
Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου
δοθεί ετούτη η χάρη. Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες
μουσικές που σιγά-σιγά βουλιάζει και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που
φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπο της κι είναι καιρός να πού με τα λιγοστά μας λόγια γιατί
η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά.

  Έτσι δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα ποιήματα αυτής ακριβώς της συλλογής και περιόδου έχουν φανερή τη σφραγίδα των πολιτικών εξελίξεων τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Μέση Ανατολή. Κι εδώ ακριβώς θα ήθελα να τονίσω μιά άλλη διάσταση στίχων του Σεφέρη που εκφράζουν με μιά ζηλευτή ευθύτητα και ποιητική δύναμη την ηθική κατάπτωση και τη σαπίλα της διπλωματίας της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης:

Ερχόμαστε απ? την Αραπιά, την Αίγυπτο
την Παλαιστίνη τη Συρία.
.........................................
Ερχόμαστε απ? την άμμο της έρημος απ? τις
θάλασσες του Πρωτέα,
ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες,
καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες
στο κλουβί του.
Το βροχερό φθινόπωρο σ? αυτή τη γούβα κακοφορμίζει την πληγή του καθενός μας
ή αυτό που θα ?λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα
ή μοναχά κακές συνήθειες, δόλο και απάτη,
ή ακόμα ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.
Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους.

  Το τέλος του ίδιου ποιήματος έρχεται να αναιρέσει τη διαπίστωση του στερνού στίχου του παραθέματος. Γιατί οι ήρωες (ο Σεφέρης μίλησε για ανθρώπους) δεν τρίβονται στους πολέμους, αλλά αναδεικνύονται :

 
Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες :
ο Μιχάλης
που έφυγε μ? ανοιχτές πληγές απ? το νοσοκομείο ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη
πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας : "Στα
σκοτεινά
πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε...". Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.

  Τονίζω με ιδιαίτερη έμφαση το α? πληθυντικό του ρήματος "ερχόμαστε" "απ1 τις θάλασσες του Πρωτέα" με την παραδοχή συμμετοχής του ποιητή στο τσούρμο των "μαραγκιασμένων ψυχών" που το χαρακτηρίζει η ιδιοτέλεια να καρπωθεί "το αίμα των άλλων". Κι ακόμα τη γνωστή και ισχυρή συνδήλωση στη συμπεριφορά του μυθικού προσώπου - του Πρωτέα.
Το ποίημα "Μέρες τ? Απρίλη ?43" ο Σεφέρης το τελειώνει με τους στίχους :

 Προχωρεί, παραπατώντας, δαχτυλοδειχτούμενος, κι ένας πηχτός αγέρας φέρνει γύρα
σκουπίδια, καβαλίνα, μπόχα και καταλαλιά.

  Ημερομηνία και τόπος σύνθεσης : "Κάιρο, Σάρια Εμάντ ελ Ντιν, 24 Ιουνίου ?43" Στις "23 Μάρτη ?44" σημειώνει στο ημερολόγιο του : "Μελαγχολία : ιδέα τρίτου καλοκαιριού ανάμεσα σε τούτη την καβαλίνα, αλόγων και πολιτικατζήδων" 28. Μόνο που έξω από την καβαλίνα των πολιτικατζήδων και χωρίς τη στήριξη της δεν εννοούσε τη ζωή του ο Σεφέρης - διπλωμάτης : με την επιστροφή του στην Ελλάδα, μετά από λίγο καιρό, διορίζεται Διευθυντής του πολιτικού γραφείου του αντιβασιλέα, αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, θέση που δεν νομίζω να τον τιμά ιδιαίτερα αν πάρουμε υπόψη μας τα παρασκήνια του περιβάλλοντος. "Μαζί δεν κάνουμε και χώρια δεν μπορούμε" που λέει κι ο λαός μας.
  Χωριστά όμως από τους "θεατρίνους" και την "καβαλίνα των πολιτικάντηδων" βρίσκεται ο Σεφέρης-ποιητής, ο υμνητής των ηρώων που μαζί με τον Μιχάλη βρίσκεται κι εκείνος που πολεμούσε "απάνω στα ψηλά βουνά" "σε πόλεις κάμπους και βουνά/ της λευτεριάς ανοίγω δρόμο,/ τον στρώνω βάγια και περνά". Τον τελευταίο τον τραγούδησε τον "Αύγουστο ?43", στο Κάιρο.

  Μετά το 1955 με 1956 η ελληνική λογοτεχνία πραγματοποίησε μερικά από τα τολμηρότερα επιτεύγματα με ανοίγματα προς την κατεύθυνση του ανθρωπιστικού οράματος του σοσιαλισμού. Η ποίηση είχε όχι μόνο το προβάδισμα σ? αυτήν την πορεία, αλλά και τις μεγαλύτερες κατακτήσεις. Κατά την περίοδο 1956 - 1960 δημοσιεύτηκαν τα συνθετικά ποιήματα Η σονάτα του σεληνόφωτος (1956) του Γιάννη Ρίτσου, Το άξιον εστί...(1960) του Οδυσσέα Ελύτη και η Καντάτα για τρία δισεκατομμύρια φωνές (1960) του Τάσου Λειβαδίτη.
  Ο Γιώργος Σεφέρης από το 1957 ως το 1962 ήταν πρεσβευτής της Ελλάδας στην Αγγλία. Δεν ακολούθησε την κύρια πορεία της ελληνικής λογοτεχνίας, ειδικότερα της ποίησης, σ? αυτά τα λίγα χρόνια. Το 1962 συνταξιοδοτείται κι αποχωρεί από το διπλωματικό σώμα. Το 1963 παίρνει το πρώτο για την Ελλάδα βραβείο Νόμπελ.
Η μεγάλη ώρα για τον Σεφέρη - πολίτη και ποιητή βάρδο -έρχεται λίγο αργότερα, στα χρόνια της χούντας των συνταγματαρχών. 28 Μαρτίου 1969 κάνει τη γνωστή "Δήλωση", με την οποία καταδικάζει την πραξικοπηματική αλλαγή του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος γιατί, σύμφωνα με τα λόγια του, "μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς όλως διόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας, στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο" (υπογρ. δική μου.-Γ.Μ.).

Στο ίδιο πνεύμα είχε γράψει την "Τετάρτη, 5 Φεβρουαρίου 1969" το ποίημα "Οι γάτες τ? Αη Νικόλα". Σε εντονότερα μαχητικό κι απροκάλυπτα αντιφασιστικό κι αντιστασιακό ύφος τους στίχους "Επί ασπαλάθων" "31 του Μάρτη 1971" που δημοσιεύτηκαν το πρώτο στα Δεκαοχτώ κείμενα , 1970 και το δεύτερο στα Νέα Κείμενα, 1971. Είναι η πρώτη φορά όταν ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης με τον πολιτικό και τον ποιητικό λόγο του καταφέρεται άμεσα κατά των στρατιωτικών που κατέλυσαν τις συνταγματικές ελευθερίες των Ελλήνων και η πράξη του επιδρά άμεσα και αποτελεσματικά στην ευρύτερη συσπείρωση και πολιτική συνεργασία όλων των αντιχουντικών δυνάμεων του τόπου.
  Τη μικρή μου αναφορά στο μεγάλο ποιητή και στη μεγαλύτερη κατά τον 20ο αιώνα εποχή 1940-1944 τελειώνω με τη συμβουλή του Σεφέρη προς τους μελετητές και τους αναγνώστες της λογοτεχνίας, συμβουλή που δεν θα χάσει ποτέ την επικαιρότητα της: "...είναι κάποτε χρήσιμο να μιλούμε για τα προσωπικά μας συναισθήματα που μας δίνουν τα έργα τέχνης προτού αρχίσουμε να εκθέτουμε τις κρίσεις μας με τη συμπαράσταση διαφόρων θεωριών, και, καμιά φορά μάλιστα, υποβάλλοντας τον εαυτό μας ιδέες που εκπορεύονται από ανάγκη των θεωριών μας παρά του αντικειμένου που θέλουμε να μελετήσουμε. Είναι χρήσιμο, νομίζω, να έχουμε τίμιες αυτοβιογραφικές πληροφορίες και για τη συμπεριφορά του εαυτού μας απέναντι σ? ένα έργο, καθώς και της συμπεριφοράς αυτού του έργου απέναντι σ? εμάς. Γιατί μου έτυχε συχνά στον τόπο μας, τούτο το παράξενο, που φαντάζομαι πιο σπάνιο σε χώρες πιο συγκροτημένης αγωγής: να είμαι σύμφωνος θεωρητικά με ορισμένους ανθρώπους και συνάμα οι θεωρίες τους να γίνονται σκόνη μόλις μπουν στη δοκιμασία των πραγμάτων. Ήτοι : α) στην Ελλάδα τις περισσότερες φορές νομίζουμε πως συμφωνούμε, β) Γιατί λησμονούμε ότι το σχολειό για να μαθαίνουμε να εκτιμούμε τα έργα τέχνης είναι τα άλλα έργα τέχνης και τίποτε άλλο" 29 (υπογρ. δική μου.-ΓΜ.).
Έντεκα χρόνια νωρίτερα ο Μαγιακόφσκι έγραφε περίπου για το ίδιο θέμα: "Με την ποίηση του παρελθόντος δεν υπάρχει λόγος να μαλώνουμε - είναι για μας εκπαιδευτικό υλικό" 30. Αναφέρομαι στις απόψεις δυο μεγάλων ποιητών του 20ού αιώνα επειδή στις μέρες μας, καθώς νομίζω, παρατηρείται μιά αδικαιολόγητη αν όχι υποβάθμιση τουλάχιστο μιά παρασιώπηση των ζωντανών αξιών της μεγάλης ποιητικής κληρονομιάς. Η ποίηση είναι ότι πολυτιμότερο και σημαντικότερο διαθέτουμε ως έθνος όχι μόνο στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο, αλλά και στους νεότερους χρόνους. Με δυσκολία θα βρούμε (αν βρούμε) σε άλλη λογοτεχνία του 20ού αιώνα τόσο πολλά και τόσο σημαντικά ονόματα, όσα έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα. Ανάμεσα τους βρίσκεται ο ποιητής, ο κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας, ο ημερολογιακός συγγραφέας Γιώργος Σεφέρης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

  1. Γιώργος Σεφέρης. Δοκιμές. Πρώτος τόμος (1936-1947). Αθήνα 1-981, σ.266.
  2. ΓιώργοςΣεφέρης. Δοκιμές . Πρώτος τ., σ. 265.
  3. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ? . 1 Γενάρη 1941 - 31 Δεκέμβρη 1944. Αθήνα 1986, σ. 332.
  4. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ? 16 Απρίλη 1934 - 14 Δεκέμβρη 1940. Αθήνα 1977, σ. 28.
  5. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ?, σ. 96.
  6. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 87.
  7. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ?, σ. 208.
  8. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ?, σ. 266.
  9. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 139.
  10. Γ. Σεφέρης & Τ. Μαλάνος. Αλληλογραφία (1935-1963. . . Ολκός 1990, σ. 238.
  11. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 142.
  12. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ, σ. 126.
  13. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ, σ. 127.
  14. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 268 κ.ά.
  15. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 298, 324 κ.ά.
  16. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ?, σ. 242.
  17. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ, σ. 178.
  18. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 302.
  19. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 177.
  20. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 165-166.
  21. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 172.
  22. Γιώργος Σεφέρης. Ποιήματα. Αθήνα 1972, σ. 196.
  23. "Ένα καλό ποιητικό κομμάτι μπορείς να το κάνεις εμπρόθεσμα μόνο όταν έχεις μεγάλο απόθεμα προκαταρκτικών κατασκευών". "Όλα αυτά τα αποθέματα είναι στοιβαγμένα στο κεφάλι μου, τα πιο δύσκολα τα έχω γραμμένα. Ο τρόπος της μελλοντικής τους χρησιμοποίησης μου είναι άγνωστος, μα ξέρω ότι θα χρησιμοποιηθούν όλα. Αυτά τα αποθέματα μου τρώνε όλον τον καιρό. Ξοδεύω γι? αυτά από 10 ως 18 ώρες το εικοσιτετράωρο και σχεδόν πάντα κάτι μουρμουρίζω. Η συγκέντρωση πάνω σ? αυτό το πράγμα εξηγεί την περιβόητη ποιητική αφηρημάδα.
    Η δουλειά πάνω σ? αυτά τα αποθέματα απαιτεί από μένα τόση ένταση που τις ενενήντα από τις εκατό περιπτώσεις, στη διάρκεια της δεκαπεντάχρονης δουλειάς μου, ξέρω ακόμα και το
    μέρος όπου μου ήρθαν και βρήκαν την τελική διαμόρφωση τους οι άλφα ή βήτα ρίμες, παρηχήσεις, εικόνες κ.λπ.". Βλ. Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Ποίηση και επανάσταση, θεμέλιο 1982, σ. 89, 90.
  24. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 303.
  25. Γιώργος Σεφέρης. Πολιτικό ημερολόγιο. Α?, 25 Νοέμβρη 1935 -13 Οκτώβρη 1944. Αθήνα 1981, σ. 316.
  26. Στρατή Τσίρκα. Η πνευματική αντίσταση στη Μέση Ανατολή. Επιθεώρηση Τέχνης. Αντίσταση. Έτος Η? Τόμος ΙΕ? Μάρτιος -Απρίλιος 1962, αριθ. τεύχους 87-88, σ.498.
  27. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Δ?, σ. 323.
  28. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Δ", σ. 329.
  29. Γιώργος Σεφέρης. Μέρες Γ, σ. 88-89..
  30. Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Πώς φτιάχνονται οι στίχοι. Βλ. Ποίηση και επανάσταση, θεμέλιο, 1982, σ. 81.

Γιάννης Μότσιος