Ίσως αυτοί που υπάρχουν ως διανοούμενοι, δεόμενοι υπέρ της εύρυθμης λειτουργίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών (Η/Τ) και των Δικτύων, υπέρ της απάλειψης των ηλεκτρονικών λοιμών (από τους «ιούς») και των λιμών (από ανισότητες κοινωνικές και τεχνολογικές) του κόσμου τούτου; Και σε πιο προωθημένη θέση πράττουν ως χειραφετημένοι από ιδεολογικούς πειθαναγκασμούς, ενόσω αναζητούν την υποκειμενικότητα τους, παρά και ενάντια στην «ετερόνομη και αγοραφοβική κοινωνία»;
Οι απαντήσεις δύσκολες. Οι απλουστευτικές θέσεις πού απορρίπτουν την κουλτούρα του τεχνικού πολιτισμού, αλλά και αυτές που υπερφίαλα πανηγυρίζουν για το «τέλος της τυπογραφίας»1 ή και για τη χωρίς ορούς νεοφιλελεύθερη εκδοχή της δικτυωμένης ψηφιακής εποχής δεν εξαντλούν το πρόβλημα. Αντίθετα, αποτελούν μέρος της «global culture», σε μια φάση πού γενικεύεται η χειραγωγημένη από τη χυδαία «ελεύθερη αγορά» χρήση της ψηφιακής γλώσσας και της διαδικτυακής «επικοινωνίας», γεγονός πού αναγκάζει τους απολογητές να αναζητούν άλλοθι στον «αφηρημένο οικουμενισμό».
Από τη μεριά τους, όσοι υιοθετούν μια κριτική στάση και αποδέχονται μια οπτική που ανιχνεύει σε βάθος το πρόβλημα στην εποχή του «οικουμενικού τεχνικού πολιτισμού, των εμπορευματοποιημένων θεαμάτων και του ουδέτερου παραγωγιστικού ιδεώδους», αρθρώνουν επιχειρήματα αντιπαλότητας και διαπιστώνουν συγχρόνως ότι «η νέα κουλτούρα και γνώση πού ανατέλλουν παραμένουν άγνωστες και εγγενώς παιγνιώδεις».2
1 Τη διαφορετικής αφετηρίας διαπίστωση του Γ. Σεφέρη («εφευρέθηκε ή κατάργηση της τυπογραφίας»), από το 1944, συνοπτικά και μεστά ερμηνεύει ό Σάββας Παύλου, «Ή κατάργηση της τυπογραφίας. Ιδεολογικές και τεχνολογικές ερμηνείες», Μικροφιλολογικά, τχ. 5, άνοιξη 1999, σ. 40-44, κρίνοντας και τη σχετική από το 1973 βιβλιογραφία. Τον Σ. Παύλου ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τη βοήθεια στην επικοινωνία με τον Ν. Γουλανδρή, όπως και για την ενθάρρυνση στη διάρκεια της έρευνας.
2 Ή συλλογιστική αυτή προϋποθέτει τις θεωρήσεις των Π. Νούτσου (Φιλοσοφείον. Ένας θεσμός χειραφέτησης;. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, ιδίως σ. 20, 21, 24) και Κ. Τσουκαλά, «Ποια είναι ή κουλτούρα του τεχνικού πολιτισμού», Το Βήμα «Νέες Εποχές», 30 Αυγούστου 1998, σ. 61, 64-65. Επίσης, 6λ. Π. Κονδύλης, «Ή τεχνική, ή πληροφορική και ή κουλτούρα» στον τόμο Από τον 20ό στον 21ο αιώνα. Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 2000, θεμέλιο, Αθήνα 1998, σ. 147-179.
Η συστοίχηση προς αυτούς τους προβληματισμούς τροφοδότησε πρόσφατα την παρουσίαση μέσα από τις φιλόξενες σελίδες των Μικροφιλολογικών της Λευκωσίας3 ορισμένων αισιόδοξων σκέψεων για την αποδοχή και αξιοποίηση δεδομένων του ψηφιακού χώρου και της εικονικής πραγματικότητας από ερευνητές και ιδρύματα σχετικά με τη νέα ελληνική πνευματική παραγωγή σε ηλεκτρονική μορφή. Ειδικότερα για την ιστορία και τη βιβλιογραφία της νέας ελληνικής λογοτεχνίας και φιλολογίας, επιστημονικά πεδία ιδιαιτέρως απαιτητικά, επεσήμανα το πέρασμα από την επεξεργασία λογοτεχνικών κειμενικών και ευρετηριακών δεδομένων, συγκριτικών, λεξιλογικών, συμφραστικών πινάκων στην παραγωγή «ψηφιακών ακτινοδισκόφωνων» (cdrom, σιντί ρομ) ?στα οποία συνυπάρχουν σε ψηφιακή εικόνα παραδοσιακές κειμενικές αποτυπώσεις ή ερμηνείες τους? και τεχνικές «πολυμέσων» (multimedia). Αλλά και στο παρόν στάδιο καταγράφω την ελπιδοφόρα μετάδοση στις ιστοσελίδες με νεοελληνικό λογοτεχνικό, φιλολογικό και ερευνητικό περιεχόμενο. Στο πλαίσιο αυτό, ας αναφερθούν: Το λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη («πρώτος αυτόματος Πίνακας Λέξεων») των Ν. Κυριακίδη, Ι. Ν. Καζάζη, J. Brahier, πού περιέχεται στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, Ερμής, Αθήνα 1983.4 Μέ λατινικούς χαρακτήρες συγκριτικό υλικό και έντυπα δείγματα κονκορτάντσας? η διατριβή του Φ. Β. Γκικόπουλου «Metodi Quantitativi e informatici per l'analisi del testo letterario: il "caso" delle canzoni popolari greche e la loro versione in italiano. C. Fauriel 1824, T. Tommaseo 1842», Τμήμα Ιταλικής Φιλολογίας, ΑΠΘ, 1984. Η ογκώδης επεξεργασία των Π. Κοντολαίμη και Χρ. Ανδρέου με 500 σχεδόν σελίδες με 17 ηλεκτρονικά επεξεργασμένους πίνακες που ως Τόμος Έκτος. Πίνακες, Χρ. Ανδρέου, Λευκωσία [=Αθήνα] Νοέμβρης 1984, ολοκληρώνει τη σειρά Κύπριοι συγγραφείς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η έντυπη εργασία της Ντίας Φιλιππίδου Η θυσία του Αβραάμ στον υπολογιστή. Λεξιλογικοί πίνακες και υφολογικά σχόλια, Ερμής, Αθήνα 19865 με την πρώτη κονκορτάντσα νεοελληνικού λογοτεχνικού έργου. Οι Ν. Κυριακίδης, Ι. Ν. Καζάζης, J. Brehier το 1992 επεξεργάζονται ηλεκτρονικά και εκτυπώνουν σε επτά τόμους Τα ελληνικά του Μακρυγιάννη (Παπαζήσης), δηλαδή την κονκορτάντσα όλου του έργου του Ι. Μακρυγιάννη (Απομνημονεύματα, Οράματα και θάματα*).6
3 Γ. Κ. Μύαρης, «Στον ομιχλώδη ψηφιακό "τόπο" της νέας ελληνικής λογοτεχνίας και της 6ι6λιογραφίας», Μικροφιλολογικά, τχ. 5, άνοιξη 2002, σ. 44-48.
4 Βλ. Γ. Μπαμπινιώτης, «Σκέψεις για την γλώσσα του Μακρυγιάννη», περ. Διαβάζω, τχ. 101, 5 Σεπτεμβρίου 1984, σ. 95-103, όπου κρίνει και τη «μηχανογράφηση» (=ψηφιακή αναλογική μετατροπή) του κειμένου. Μικροφιλολογικά, τχ. 5, άνοιξη 2002, σ. 44-48.
5 Βλ. τη βιβλιοκρισία της Μαρίας Στασινοπούλου «Στην οθόνη του κομπιούτερ». Το Βήμα, 19 Απριλίου 1987, σ. 37. Για τις ηλεκτρονικές επιδόσεις της Ντ. Φιλιππίδου 6λ. και στην «Επισκόπηση ερευνών και ερευνητών 1989-1992», Μαντατοφόρος, τχ. 35-36, Ιούνιος-Δεκέμβριος 1992, σ. 148-291, ιδίως σ. 238-239. Επίσης, Dia M. L. Philippides, «Του δίσκου τα γυρίσματα: Ο Ερωτόκριτος σε CD-ROM», Πρακτικά του Α' Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ο Ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση 1453-?981 (Βερολίνο, 2-4 'Οκτωβρίου 1998), τομ. Β', Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σ. 809-821.
6 Στην ιστοσελίδα www.makriyannis.gr/ βρίσκεται όλο το λεξικογραφικό, γλωσσολογικό και φιλολογικό υλικό.
Μέσω του Διαδικτύου το 1998 ο Ν. Γουλανδρής δημοσιοποιεί ότι ολοκλήρωσε την εργασία του για τους συμφραστικούς πίνακες και τα ευρετήρια του Τέλους της μικρής μας πόλης του Δημήτρη Χατζή στις εκδόσεις του Εκδοτικού Νέα Ελλάδα (Βουκουρέστι, 1953) και Κείμενα (Αθήνα, 1979).7 Οι Ντία Φιλιππίδου, D. Holton, J.L. Dawson εκδίδουν τον πρώτο τόμο από την τετράτομη εργασία Του κύκλου τα γυρίσματα, ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση, Ερμής, Αθήνα, 2001 και προαναγγέλλουν παραγωγή σιντί ρομ8 Επισημαίνω, χωρίς εξαντλητική έρευνα, την παραγωγή των σιντί ρομ Από τον Όμηρο έως σήμερα (ψηφιακό ανθολόγιο 86 έργων από 68 συγγραφείς, Ίδρυμα «θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας», 2001), Νικηφόρος Βρεττάκος (παραγωγή ΤΠΕΠΘ - Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σπάρτης, Αρχείου Ν. Βρεττάκου, δωρεάν διανομή με το τεύχος Ιανουαρίου 2002 του περιοδικού Διαβάζω), Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Τα Άπαντα (Δόμος και Ίδρυμα «θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας», Αθήνα 2002. στον ψηφιακό δίσκο εκτός των βιοεργογραφικών στοιχείων, τα κείμενα και οι συμφραστικοί πίνακες).
Σε ψηφιακή μορφή υπάρχουν τα ποιητικά έργα του Κ. Π. Καβάφη, μαζί με οπτικό και ηχητικό υλικό για δεκάδες Έλληνες λογοτέχνες, στην ιστοσελίδα του Σπουδαστηρίου Νέου 'Ελληνισμού (www.snhell.gr/). Επίσης, ψηφιακά μπορούν να αναγνωσθούν πια τα έργα Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου, Απόκοπος του Μπεργαδή, Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Δ. Σολωμού. Έχει «στηθεί» και ιστοσελίδα για τη φανταστική λογοτεχνία στην ελληνική γλώσσα με επιμελημένο περιεχόμενο (www.altfactor.gr/).
Λογοτεχνική ύλη, επιπλέον, εντοπίζεται στις ψηφιακές σελίδες των εφημερίδων και πολλών περιοδικών που διακινούνται (on line) στο περιορισμένο αλλά υπαρκτό ελληνικό Διαδίκτυο. Παράλληλα λοιπόν με την παραδοσιακή έντυπη καταγραφή ή σε συνδυασμό με αυτήν ενεργοποιούνται λιγοστά ιδρύματα, όπως το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (www.ekebi.gr/), το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας με το ηλεκτρονικό πρόγραμμα Ζητήματα Διαγλωσσικής Μετάφρασης για την υποστήριξη της διδασκαλίας της Νεότερης Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας (www. komvos.edu.gr/diaglossiki/diaglossiki.htm), το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού και μεμονωμένοι ερευνητές.
Συλλέγουν πληροφορίες για τη λογοτεχνική πρώτη ύλη, συνθέτουν μελέτες, βιβλιογραφικές έρευνες, διδακτικές προτάσεις λογοτεχνίας. Παράγουν, αποδελτιώνουν και συμπυκνώνουν γνώσεις-πληροφορίες στο αποϋλοποιημένο περιβάλλον των ηλεκτρονικών υπολογιστικών μηχανών. Σε αυτή την ιδιαίτερη ομάδα ερευνητών συγκαταλέγεται και ο Νίκος Γουλανδρής. Ο Ν. Γουλανδρής είναι γνωστός στο ευρύ κοινό ως αφοσιωμένος φίλος του λογοτέχνη Δημήτρη Χατζή (1913-1981) και μελετητής του έργου του, με πολλές μελέτες δημοσιευμένες σε εφημερίδες και περιοδικά στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ως ερευνητής αρχείων και της ιστορίας της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, ως φιλόλογος της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στη Γαλλία μέσα από δημοσιεύσεις, συνέδρια, διαλέξεις, επιστημονικές συναντήσεις και φυσικά... δικτυώσεις ψηφιακές. Έχουν εκδοθεί στα ελληνικά οι εργασίες του Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, Γνώση, Αθήνα 1991.9
7 Στα σιντί ρομ 310 ψηφιακά αποκόμματα για τον Δ. Χατζή και 691 ψηφιακά αποκόμματα καταχωρείται στις 26 Ιουνίου 1998 η πληροφορία του Holland Moore (www.hooked.net/rolandm/con cord, doc), υπεύθυνου για ανακοινώσεις στην ιστοσελίδα της Αφρικανικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (mgsa), Περιέχεται και στα αρχεία της λίστας (http://www.hnet.uci.edu/classics/MGSA). Το πέρας της εργασίας κοινοποίησε στον R. Moore και κάθε ενδιαφερόμενο ο Ν. Γουλανδρής, όπως με πληροφόρησε με απαντητικό μήνυμα μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ο ίδιος.
8 Στη διασταύρωση της πληροφορίας βοήθησε η πρόσβαση στην www.philology.gr της Pagina Philo-logiae. Είχε προηγηθεί και περιδιάβαση στην ιστοσελίδα του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού www.snhell.gr και σε ιστοσελίδες ερευνητών ή εραστών της λογοτεχνίας, διότι δημόσιες ή και πανεπιστημιακές ιστοσελίδες σπανίζουν!
9 Ή μελέτη κατατέθηκε το 1989 στην ?cole des Hautes Etudes en Sciences Sociales: M?moire presente en vue du DipISme de l'?.H.E.S.S.
Μικρό Νεοελληνικό Όργανο. Εκλογή κειμένων (1947-1975) του Δημήτρη Χατζή για το Νέο Ελληνισμό, Εξάντας, Αθήνα 1995. 300 Δελτία για τον Δημήτρη Χατζή (1935-1975), (ιδιωτική έκδοση 1999, 491 Δελτία για τον Δημήτρη Χατζή (1930-1975), Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2001. Σχεδόν άγνωστη, ωστόσο, παραμένει η πολύπλευρη δραστηριότητά του στην πρώιμη φάση συγκρότησης που διέρχεται η ηλεκτρονική βιβλιογραφία της ελληνικής λογοτεχνίας. Με κόπο ανιχνεύονται ψήγματα αυτής της παραγωγής.
"Έτσι, από μια συνέντευξή του10 πληροφορούμαστε ότι εργάστηκε για την κατασκευή «προ δεκαπενταετίας » της « Ισμήνης », μιας πλήρους ψηφιακής ελληνικής γραμματοσειράς για τους χρήστες των Η/Τ Μάκιντος. Σε ένα σχόλιο του Δ. Τζιόβα για τη θριαμβευτική επάνοδο του Δ. Χατζή, με την ευκαιρία των επανεκδόσεων των έργων του, δίνεται ή πληροφορία ότι «κυκλοφόρησαν σε CD συμφραστικοί πίνακες των έργων του και ηχογραφημένες ομιλίες του για τη συγγραφική τέχνη» από τον Ν. Γουλανδρή11.
Πριν από δύο χρόνια ευγενικά άρχισε να μου αποστέλλει από το Παρίσι στη Λευκωσία ο Ν. Γουλανδρής τις εκτός εμπορίου δυσεύρετες ηλεκτρονικές δημιουργίες του. Έτσι μπόρεσα να προσεγγίσω το γοητευτικό και χρήσιμο περιεχόμενο των σιντί ρομ, στην προσεγμένη αισθητικά μορφή που επιδιώκει να τους δίνει ο δημιουργός τους. Πρόσφατα πληροφορήθηκα από τον ίδιο ότι για λόγους αρχής φροντίζει να κοινοποιεί τα ψηφιακά δημιουργήματα του σε βιβλιοθήκες του κέντρου και της περιφέρειας (Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Βέροια, Γιάννενα, Αθήνα: Γεννάδιος και Βουλής κ.ά.), για την ενημέρωση των ενδιαφερομένων.
Ο Ν. Γουλανδρής αξιοποιεί για τη μετατροπή των συλλεχθέντων στοιχείων (των εγγράφων, των φωτογραφιών, των χειρόγραφων σημειώσεων ή έργων ή επιστολών, των αποκομμάτων και άλλων υλικών αποδελτίωσης, των παλιών εντύπων εκδόσεων, των φωτοτυπιών) σε ενιαίο έγγραφο και για την υποτυπώδη εκδοτική επεξεργασία κυρίως το πρόγραμμα «Ακροβάτης» («΄Ακρομπατ». Adobe Acrobat 4.0 ή 5.0) ή επιλέγει τη μορφή αρχείων τύπου «Ακρομπατ πόρταμπλ ντόκιουμεντ φόρματ» (Acrobat portable document format), σε συνδυασμό με αρχεία ήχου.
Ο εντολέας («ποντίκι») ενεργοποιεί τη σχετική ηχογράφηση και επιτρέπει το πέρασμα από το λήμμα στην ηχογράφηση και με νέα εντολή την επαναφορά στο λήμμα. Με επίγνωση των δυσκολιών που προκύπτουν από την περιδιάβαση στο σχετικά πρόσφατο και ανεπεξέργαστο εννοιολογικά και τυπολογικά πεδίο των ψηφιακών εργασιών για το ευρύ φιλολογικό αντικείμενο, που το καθιστούν πιο τραχύ και οι εγγενείς αμαρτίες της φιλολογικής σκευής (διάβαζε δύσκολες σχέσεις με τη χρήση των λειτουργικών υπολογιστικών συστημάτων), αποπειρώμαι μια αναλυτική καταγραφή του υλικού των ψηφιακών δίσκων με τη συνοδεία ορισμένων επισημάνσεων. Ο Ν. Γουλανδρής έχει επεξεργαστεί ως τώρα τα παρακάτω «δισκετάκια» («σιντί» ή «σιντιδάκια», σύμφωνα πάντα με την ορολογία του δημιουργού τους):12
10 Παρουσίαση από τη Στ. Παπασπύρου της έκδοσης 49ί Δελτία για τον Δ. Χατζή με εμβόλιμα σχόλια του Ν. Γουλανδρή, εφημ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 1 Απριλίου 2001, σ. 20-21. Ο Ν. Γουλανδρής έχει, επίσης, συνεργαστεί με τον φυσικό Βασίλη Γραμματικό στην κατασκευή της γραμματοσειράς «Υπατία» και σε πίνακες αντιστοιχιών («φίλτρα») των προγραμμάτων Add/Strip (του Jon Wind) και Concorder (του David Rand) για τα πληκτρολόγια. Για την ευρύτερη σημασία των ψηφιακών μέσων και την επίδραση τους στη γραφή βλ. και Ελένη Γκλίνου, «Ή γραφή και οι εκδοχές της στον αιώνα μας. Χαράγματα, γραμματοσειρές, pixels», Αντί, τχ. 657, 27 Μαρτίου 1998, σ. 52-54.
11 Δημήτρης Τζιόβας, «Δημήτρης Χατζής. "Ένας συναισθηματικός ιδεολόγος», εφημ. Το Βήμα, «Νέες Εποχές», 22 'Οκτωβρίου 2000, σ. 6!6 (40), κωδικός διαδικτυακής αναζήτησης του ο Β161.
12 Το «Άκρομπατ» ή το Apdf έχει καλύτερα αποτελέσματα, συγκριτικά με εφαρμογές σε άλλες παραγωγές cdrom. Για την ανάγνωση στην οθόνη του υπολογιστή (με λειτουργικό σύστημα είτε μάκιντος είτε γουίντοους) χρησιμοποιείται το πρόγραμμα «Ακρομπατ ρήντερ» (Adobe Acrobat Reader 4.0 ή 5.0). Χάρις στο πρόγραμμα «Άκρομπατ π.ντ.φ. (Apdf)» η χρήση γίνεται πιο «φιλική» προς τον μελετητή.
1. Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, «Γνώση», Αθήνα 199?. VMDX (1991) i. PDF. Συμπληρώματα II (1936-?993), Ευρετήρια, («Γνώση», Αθήνα 1992) στο Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, «Γνώση», Αθήνα 199?. Αθήνα 1999. Δοκιμαστική μεταγραφή PDF. Σχόλια - Επισημάνσεις Το Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, «Γνώση», Αθήνα 1991. VMDX (1991) i. PDF και μαζί τα Συμπληρώματα Ι (δημοσιευμάτων, πληροφοριών, επιστολών, κριτικής 1972-1990) εκτείνονται σε 908 ψηφιακές σελίδες. Σε 202 ψηφιακές σελίδες περιέχονται τα Συμπληρώματα II (1936-1993), Ευρετήρια («Γνώση», Αθήνα 1992) στο Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή,13 «Γνώση», Αθήνα 1991. (VMDX (1993) i. PDF). Στο «Dossier: ixos» έχουν συμπυκνωθεί πέντε ηχητικά ντοκουμέντα των ετών 1975 (ομιλία Δ. Χατζή), 1977 (συνέντευξη Δ. Χατζή), 1981 (συνομιλία Δ. Χατζή με Θ. Νιάρχο), 1984 (δύο εκπομπές του ραδιοφωνικού «Αφιερώματος στο Δ. Χατζή» του Γ. Σαρηγιάννη).
2. Μικρό Νεοελληνικό Όργανο. Εκλογή κειμένων (1947-1975) του Δημήτρη Χατζή Για τον Νέο Ελληνισμό. Επιλογή κειμένων, μεταγραφή, σημειώσεις Νίκος Γουλανδρής. (Δεκέμβριος 1999). Σχόλια - Επισημάνσεις Στο εσώφυλλο αναγράφεται: Μικρό Νεοελληνικό Όργανο. Εκλογή κειμένων (1947-1975) του Δημήτρη Χατζή Για τον Ελληνισμό. «?cole des Hautes Etudes en Sciences Sociales. Etude Bibliographique (1930-1989) de Dimitris Hadzis. II. Enquete d'une synth?-se n?ohell?nique. M?moire presente en vue du Dipl?me de l? E.H.E.S.S. 1989», Δοκιμαστική μεταγραφή PDF. MACINTOSH/ISO 9660. Για την ανάγνωση στην οθόνη χρειάζεται πρόγραμμα τύπου «΄Ακρομπατ ρίντερ» (Adobe Acrobat Reader). Αθήνα 1999. II. Έντεκα κείμενα των ετών 1947-1975 για τη νεοελληνική και πολιτισμική ιστορία και λογοτεχνία. Η συναγωγή συνόδευσε στην πρώτη μορφή τη βιβλιογραφική μελέτη που κατέθεσε ο Ν. Γουλανδρής στην ?HESS.
13 Η πρώτη μορφή της εργασίας με τίτλο Συμπληρώματα 1944-199?, εκτός εμπορίου, είχε διατεθεί στους συνέδρους του Επιστημονικού Συμποσίου «Δημήτρης Χατζής. Μια συνείδηση της ρωμιοσύνης», Τομέας Νέας Ελληνικής Φιλολογίας (Γιάννενα, 10-12 Απριλίου 1992). Βλ. σχετικά την προσθήκη του Ν. Γουλανδρή κάτω από το «Σκαρίφημα», σ. 199, τις αναφορές του Αγγέλου Έλεφάντη στη βιβλιοκριτική της έκδοσης στο περιοδικό Ο Πολίτης δεκαπενθήμερος, τχ. 1, 25 Μαρτίου 1995, σ. 54, και του Αθ. Ν. Γκότοβου στα Πρακτικά του Συμποσίου, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1999, σ. 287, σημ. 3.
Ακολούθως, η μετάφραση κυκλοφόρησε το 1995 από τις εκδόσεις Εξάντας,14 (επιμέλεια, ευρετήριο Σία Αναγνωστοπούλου). Η έντυπη έκδοση εκτείνεται σε 304 σελίδες, ή ψηφιακή σε 196+1. Ο Ν. Γουλανδρής περιέλαβε τα σχετικά με την έκδοση και τη διαμάχη γύρω από αυτή στο δισκετάκιο 691 ψηφιακά αποκόμματα (1960-2001) για τον Δημήτρη Χατζή (Δεκέμβριος 2001).
3. «Στο εργαστήρι του καλλιτέχνη». Ομιλία του Δημήτρη Χατζή στο σύλλογο «Τέχνη», Θεσσαλονίκη, Τετάρτη 5 Νοεμβρίου 1975. Ηχογραφημένη ομιλία από το αρχείο του συλλόγου. Η διάρκεια της ηχογράφησης (με κενά) είναι περίπου 57 λεπτά. «Αιχμές του λόγου». «Το έργο του Δημήτρη Χατζή»: συνομιλία του Δ. Χ. με τον Θανάση Νιάρχο. ΕΡΤ, Πρώτο πρόγραμμα. [Παρασκευή] 27 Φεβρουαρίου 1981 (περίπου 10 λεπτά). Macintosh/ISO 9660/Audio. 8/1999.
Σχόλια - Επισημάνσεις Στο εσώφυλλο αναγράφονται: «Στο εργαστήρι του καλλιτέχνη». Μεταγραφή PDF από το Μικρό Νεοελληνικό ΄Όργανο. Εκλογή κειμένων (1947-1975) του Δημήτρη Χατζή Για τον Νέο Ελληνισμό 1989, 1995. [Γ. Μ.: λήμμα αριθμός 692 του Βιβλιογραφικού Μελετήματος με 14 ψηφιακές αποδόσεις, των σελίδων 167-180 της έντυπης έκδοσης.] «Αιχμές του λόγου». ΕΡΤ, Πρώτο πρόγραμμα [Παρασκευή] 27 Φεβρουαρίου 1981. Μεταγραφή PDF από το Βιβλιογραφικό Μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, Αθήνα, «Γνώση», 1991. [Γ. Μ.: λήμμα αριθμός 836 του Βιβλιογραφικού Μελετήματος, με το απομαγνητοφωνημένο κείμενο της ομιλίας που περιέχεται στις σελίδες 775-777 της έντυπης έκδοσης.]
4. Κατάλογος των λέξεων στα έργα του Δημήτρη Χατζή (1999). Σχόλια - Επισημάνσεις Συγκεντρώνονται οι συμφραστικοί πίνακες όλων των δημοσιευμένων και αδημοσίευτων έργων του Δ. Χατζή. Σε αυτό το σιντί πρέπει να αναφέρεται ο Δ. Τζιόβας στο δημοσίευμα του στο Βήμα, 22 'Οκτωβρίου 2000. Βλ., εδώ, σημ. 11. Στο Οπισθόφυλλο αναγράφεται: Κατάλογος των λέξεων στα έργα του Δημήτρη Χατζή: Α: Ύμνος (1942), Β: Φωτιά (1946), C: Το πηγάδι (1947), D: Ελένη (1947), Ε: Ο βασιλιάς Ανήλιαγος (1953), F: θητεία Ι (1940-1950), G: θητεία II (1940-1950), Η: Το τέλος της μικρής μας πόλης (1953),
14 Για την έκδοση, εκτός από την τοποθέτηση του Α. Ελεφάντη που αναφέρεται εδώ στη σημ. 13, 6λ. ενδεικτικά όσα αναφέρει στην κριτική της η Μάρη Θεοδοσοπούλου, «Δημήτρης Χατζής ο δοκιμιογράφος», εφημ. Ή Εποχή, Ζ Απριλίου 1995, σ. 19, και ή Βενετία Αποστολικού στην παρέμβαση «Γνωστές και άγνωστες πλευρές του Δ. Χατζή. Εκδοτική πρακτική και έρευνα», Αντί, τχ. 576, 28 Απριλίου 1995, σ. 60-61. Ανέφερα ήδη την καταγραφή και ψηφιακή αναπαραγωγή της σχετικής βιβλιογραφίας στα 691 ψηφιακά αποκόμματα.
Ι: Το τέλος της μικρής μας πόλης (1963), J: Ανυπεράσπιστοι (1966), Κ: Το απλό 6ι6λίο (1977), L: Σπουδές (1977), Μ: Ο θείος Πολυκράτης από την Ουγκάντα (1979), Ν: Κύκνος (1985), 0: Ρεμβασμός (1985), Ρ: Τραγούδι της νεκρής αδερφής (1985), 0: Μικρό σχόλιο στην Οδύσσεια (1985). Συμφραστικοί πίνακες [Γ. Μ.: 5.098 ψηφιακές σελίδες] Ευρετήριο λέξεων [Γ. Μ.: 574 ψηφ. σελίδες] Ευρετήριο προσώπων του δράματος [Γ. Μ.: 660 ψηφ. σελίδες] Πίνακας συχνότητας [Γ. Μ.: 853 ψηφ. σελίδες]. Ενδιάμεση δοκιμαστική έκδοση. Μεταγραφή PDF. [...] Gomme un ours naissant n'a p?eds ne mains, peau, poil ne teste: ce n'est qu'une rude et informe; l? ourse, a force de leicher, la meet en perfection des membres, [...] Macintosh/ISO 9660, 1999. H φράση από κείμενο του Φρ. Ραμπελέ (1494-1553) και ο Ν. Γουλανδρής την αποδέχεται λόγω του συμβολισμού της λέξης «αρκούδα» σαν εργασίας «που ολοένα την ξαναβάζεις στον πάγκο σου, της δίνεις μορφή και την ξαναδουλεύεις». 5. Πενήντα έξι τεκμήρια 1959-1966 από το αρχείο Μέλπως Αξιώτη (7/2000).
Σχόλια - Επισημάνσεις Ψηφιακά ανατυπώνονται τρία κείμενα δημοσιευμένα στο περιοδικό Les Lettres francaises: «Une grande tradition grecque. Le "N?grillon" et l'orthographie» (244, 16 Jules 1949), με αναφορές στην αντιστασιακή δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το αφήγημα «Des chiens d?fendent l? Acropole» (328, 14 sept. 1950, 1/5). «Un document sur la libert? en France: Une lettre de Melpo Axioti a Aragon» (330, 28 sept. 1950, 1/5), επιστολή καταγγελίας κατά των γαλλικών αρχών για την απέλαση της στην Ανατολική Γερμανία στις 7 Σεπτεμβρίου. Το μεταφρασμένο στα γαλλικά χρονικό Moυργκάνα από αντίτυπο που ανήκει στον Ν. Γουλανδρή. Πρόκειται για την έκδοση T?kis Hatzis. Mourgana. Traduit par Melpo Axioti. Edite par Le Comile Franchise D'Aide a la Grece D?mocratique [έκδοση 1948 στη Βουδαπέστη]. Στο Βιβλιογραφικό Μελέτημα περιέχεται στον αρ. 127, όπου και εκτενείς πληροφορίες και σημειώσεις του Ν. Γουλανδρή.15
15 Στο λήμμα αρ. 127 δίνεται ως τίτλος Mourgana une epop?e de la tutte des Grecs conire l'imp?rialisme για την ίδια έκδοση. Τα στοιχεία του σιντί ρομ διασταυρώνονται με τα ερευνητικά δεδομένα που προσπορίζουν οι εισηγήσεις των Βενετίας Αποστολίδου και Annel?ese Malina («Oι Έλληνες εξόριστοι διανοούμενοι στην Αν. Γερμανία σε αναζήτηση ταυτότητας», «Η συγγραφεύς Μ. Αξιώτη στη Γερμανία» στο Α' Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών, Βερολίνο, 2-4 'Οκτωβρίου 1998), οι έρευνες των Άννας Ματθαίου και Πόπης Πολέμη (Διαδρομές -της Μ. Αξιώτη 1947-?955. Μαρτυρίες και κείμενα από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, ΑΣΚΙ-Θεμέλιο, Αθήνα 1999). Επίσης, βλ. Ν. Γουλανδρής, 491 Δελτία για τον Δημήτρη Χατζή (1930-1975), Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2001.
Σε μορφή ηλεκτρονικού εγγράφου παραδίδονται 56 τεκμήρια από τη ζωή της Μ. Αξιώτη στην εξορία, την ενασχόληση της με τη νεοελληνική λογοτεχνία, την επιστολογραφία της με τους Ε. Αλεξίου, Μ. Μινεέμη, Σ. Τσίρκα, Π. Χάρη, Π. Πρεβελάκη, Κ. Πολίτη, Ε. Βόισκου, Α. Τερζάκη, θ. Καστανάκη, Ε. Καζαντζάκη, Μ. Καραγάτση, Μ. Νικολαΐδη, Γ. Ρίτσο, Τ. Englert, Λ. Μαυροειδή, Τ. Δαμασκηνού. Η ανάγνωση των τεκμηρίων συνδυάζεται με την ανάκληση λημμάτων βιβλιογραφίας, κριτικής, φωτογραφίες, εικόνες που εκτείνονται σε 200 σελίδες από τα Συμπληρώματα (1992) του Ν. Γουλανδρή. 6. Δ. Χατζή, Το τέλος της μικρής μας πόλης. Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα». (2000).
Σχόλια - Επισημάνσεις Στη θήκη αποτυπωμένη ή φωτογραφία του εξωφύλλου που υπήρχε στην έκδοση του 1953. Προηγείται του κειμένου ή σελίδα με δύο χειρόγραφες αφιερώσεις του Δ. Χατζή (στην Ουγγαρέζα σύζυγο του Ελισάβετ Βίτκο στη Budapest Nov. 1953 και στον Ν. Γουλανδρή στην Αθήνα 1976). Ή πρώτη αναλογική ψηφιακή απόδοση του από τον Ν. Γουλανδρή περιέχει την έντυπη έκδοση του 1953 στο Βουκουρέστι με 139 σελίδες (74 ψηφιακές σελίδες), μαζί με συμφραστικούς πίνακες, πίνακες προσώπων, τόπων, ευρετήρια, βιβλιογραφία (αντίστοιχα σε 959+44+64+5+33 ψηφιακές σελίδες). Επίσης, σημειώσεις του Ν. Γουλανδρή και το διήγημα «Το παιδί» μεταφρασμένο στην ελληνική από τα εννιά που συγκροτούσαν τη συλλογή Τραγούδι της αυγής, Βουδαπέστη 1955. II. Η εργασία του Ν. Γουλανδρή στα 1998 (σύμφωνα με τα σιντί ρομ 310 και 691 ψηφιακά αποκόμματα για τον Δημήτρη Χατζή) καταγράφει συμφραστικούς πίνακες σε έκταση 748 σελίδων και άλλων 45 για τον πίνακα ευρετηρίων των εκδόσεων της συλλογής Το τέλος της μικρής μας πόλης από το Εκδοτικό Νέα Ελλάδα (Βουκουρέστι 1953) και τις εκδόσεις Κείμενα (Αθήνα 1979), έκδοση που είχε διορθώσει ο Δ. Χατζής. Βλ. εδώ, σημ. 7. 7. Τριακόσια δέκα ψηφιακά αποκόμματα (199?-2000) για τον Δημήτρη Χατζή, (2000).
Σχόλια - Επισημάνσεις Το σιντί ρομ περιέχει 310 ψηφιακά αποκόμματα εφημερίδων, περιοδικών, ανακοινώσεων, δελτίων Τύπου, προγραμμάτων, σχολικού υλικού, ελληνικών και διεθνών ηλεκτρονικών αποδελτιώσεων-αναζητήσεων. Πολλά από αυτά δίνονται στην πλήρη πολυσέλιδη μορφή τους. Γι' αυτό και καλύπτουν 790 ψηφιακές σελίδες, που διανθίζονται με φωτογραφικό υλικό. Επιλέγονται από χρονολογικό κατάλογο που «αντιγράφει» τα περιεχόμενα του ηλεκτρονικού αρχείου για γρήγορη επιλογή και ανάκληση στην οθόνη. Στα «λήμματα» χρησιμοποιούνται λατινικοί χαρακτήρες (σύμφωνα με το «Ελληνικό πρότυπο ΕΛΟΤ 743» για τη «μετατροπή του ελληνικού αλφαβήτου»). 'Οπωσδήποτε επιδέχονται συμπληρώσεων, σύμφωνα με τον ερευνητή.16 Σχόλιο για τη χρήση του ψηφιακού δίσκου ως πρωτοχρονιάτικη κάρτα στην Ελευθεροτυπία, 8 Ιανουαρίου 2001: Σ. Π., «Πρωτότυπη κάρτα». 8. Εξακόσια ενενήντα ένα ψηφιακά αποκόμματα (ί960-$00ί) για τον Δημήτρη Χατζή. (Δε-2001).
Σχόλια - Επισημάνσεις Καταλογογράφηση περιγραφική με χρονολογική σειρά (εκτός ελαχίστων) 691 τεκμηρίων των ετών 1960 έως και 2001, στα οποία περιλαμβάνονται και αυτά του σιντί 310 ψηφιακά αποκόμματα. Ορισμένα τεκμήρια προέρχονται από τις «μηχανές αναζήτησης» των εφημερίδων Η Αυγή, Το Βήμα, Η Καθημερινή, Τα Νέα, Ελευθεροτυπία, Ριζοσπάστης. Πολλά εκ των τεκμηρίων αντλούνται από τον αρχειακό φάκελο ενημέρωσης της βιβλιογραφίας Δ. Χατζή που διατηρεί ο Ν. Γουλανδρής. Ταχυδρομήθηκε και ως ευχετήρια κάρτα τον Δεκέμβριο του 2001. Από την κυπριακή εκπαιδευτική και φιλολογική επικαιρότητα γνωστοποιήθηκαν από τον γράφοντα στον Ν. Γουλανδρή 13 δημοσιεύματα, τα οποία αυτός συμπεριέλαβε ευγενικά στο σιντί. Επτά από αυτά εντάσσονται στην κριτική της λογοτεχνίας, τα υπόλοιπα αφορούν εκπαιδευτικές εφαρμογές και σχεδιασμούς. Από αυτά, τα πέντε δημοσιεύτηκαν στα κυπριακά περιοδικά Σημείο, Νέα Εποχή, Μικροφιλολογικά.17
9. Κώστας Κουλουφάκος Δημήτρης Χατζής «Για τον Διονύσιο Σολωμό». Δύο ομιλίες στον «Φιλοτεχνικό Ομιλο Τρίπολης». 1978. Φυλλάδιο και σιντί ήχου. Mardi 5 F?vrier 2002.
Σχόλια - Επισημάνσεις Περιέχονται σε ψηφιακή απόδοση ήχου και εικόνας-κειμένου οι δύο ομιλίες (σε 40 ψηφιακές σελίδες). Προτάσσονται δύο συνοπτικά σημειώματα του Ν. Γουλανδρή για το ιστορικό των ομιλιών και την ανάγκη συγκέντρωσης του ηχητικού υλικού, όπως και μία φωτογραφία από τις κατοπινές διαλέξεις του Δ. Χατζή στον Φ(ιλοπρόοδο) Ο(μιλο) Τρίπολης, 5-9 Φεβρουαρίου 1979.
16 Από την κυπριακή βιβλιογραφία του Δ.. Χατζή, χωρίς συστηματική εξαντλητική καταγραφή, περιέχεται μόνο το πρώτο μέρος του δημοσιεύματος «Η αντιστασιακή ελληνική λογοτεχνία και το πλέγμα ιστορίας, αισθητικής και ιδεολογίας στο μυθιστόρημα Φωτιά, του Δημήτρη Χατζή» στο περιοδικό Νέα Εποχή, τχ. 2 (261), 2000, σ. 5-15.
17 Οι αναφορές του Μ. Πιερή, που περιέχονται στη συναγωγή κειμένων Από το μερτικόν της Κύπρου, Αθήνα 1991. Το απόσπασμα από το Διπλό βιβλίο που περιλαμβάνεται στο σχολικό εγχειρίδιο των Στ. Παπαντωνίου και Ν. Ορφανίδη, Συνάντηση με τη γλώσσα για τη δεύτερη τάξη του Γυμνασίου, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Λευκωσία 1996, σ. 24-25. Ή μελέτη του Hero Hokwerda, «Ο Δημ. Χατζής και οι Εβραίοι των Ιωαννίνων» (Σημείο, τχ. 5, 1998, σ. 35-46). Το εκπαιδευτικό υλικό της Μ. Λουκά, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α' Γυμνασίου. Βιβλίο του καθηγητή. «Το Βάφτισμα», Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Λευκωσία 1999, σ. 167-183. Οι μελέτες του Γ. Κ. Μύαρη, «Η αντιστασιακή ελληνική λογοτεχνία και το πλέγμα ιστορίας, αισθητικής και ιδεολογίας στο μυθιστόρημα Φωτιά του Δ. Χατζή» (Νέα Εποχή, τχ. 261 και 262-263, 2000, σ. 5-15 και 58-69), των Σ. Παύλου, «"Ένα ματαιωμένο ταξίδι του Δ. Χατζή στην Κύπρο» και Γ. Κ. Μύαρη, «Χαμόγελα και λακτίσματα. Το έργο του Δ. Χατζή στη σχολική λογοτεχνία» (Μικροφιλολογικά, τχ. 7, άνοιξη 2000, σ. 35-37 και 37-40). Η αναφορά του Αλέξη Ζήρα στο κείμενο «Θέματα και γραφές στην ελληνική λογοτεχνία του 20ου αιώνα», που αναδημοσιεύεται στην ανθολόγηση κειμένων του Σπύρου Μυλωνά, Ο ελληνισμός στην τρίτη χιλιετηρίδα, Λευκωσία 2001, σ. 252-278.
Η Λίλα Θεοδόση είχε την εκδοτική επιμέλεια των απομαγνητοφωνημένων ομιλιών. Τα κείμενα, οι σημειώσεις και ανέκδοτο φωτογραφικό υλικό δημοσιεύτηκαν στο Αντί από τον Ν. Γουλανδρή (η ομιλία Κ. Κουλου-φάκου τχ. 759, 22 Μαρτίου 2002, σ. 45-50, και ή ομιλία Δ. Χατζή τχ. 762, 3 Μαΐου 2002, σ. 45-52). Ο Νίκος Γουλανδρής είναι αναμφίβολα ένας από τους σκαπανείς της ελληνικής ηλεκτρονικής βιβλιογραφίας.
Συνηγορούν σε αυτό οι ενασχολήσεις με την κατασκευή ελληνικών γραμματοσειρών, πινάκων με αντιστοιχίες για τα πληκτρολόγια και προπάντων οι εννιά παραγωγές «ψηφιακών ακτινοδισκόφωνων». Ο χαρακτηρισμός για τον δημιουργό τους δικαιολογείται από τη χρονική διάρκεια και την ενασχόλησή του με τη λογοτεχνική βιβλιογραφία, παραδοσιακής και έντυπης μορφής. Συνάδει με την ποιότητα και τη μεθοδικότητα των αρχειακών αναδιφήσεων, των βιβλιογραφικών και των άλλων φιλολογικών συνθέσεων του, γεγονός που αναγνωρίζουν ακόμη και κάποιοι που δεν συμφωνούν με ορισμένα τυπολογικά στοιχεία των βιβλιογραφικών επιλογών του.
Αποδίδει την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία με την οποία ο βιβλιογράφος και ερευνητής της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας Ν. Γουλανδρής πολιορκεί τα θέματα του, αντλώντας ολοένα από τα ανεξάντλητα εσώτερα μέρη την ευαισθησία, την υπομονή, τον ακατασίγαστο πόθο της έρευνας σε έντυπα, βιβλιοθήκες, σκωληκόβρωτα αρχεία αλλά και σε «τόπους», «κόμβους», «συνδέσμους», «μονοπάτια» ή σε ιστοσελίδες του Διαδικτύου. Σίγουρα ο Ιησουΐτης Johannes Trithemius, που προέβλεπε ήδη από το 1497 το αδιέξοδο μέλλον της τυπογραφίας ?για να συμβιβαστεί με την ύπαρξή της αργότερα-, δεν έχει μετεμψυχωθεί σε χάκερ, που ελλοχεύει στον Παγκόσμιο Ιστό (World Wide Web - WWW) για την καταστροφή των ψηφιακών προσεγγίσεων της λογοτεχνίας του Ν. Γουλανδρή και άλλων δημιουργών;
Ή, στο τέλος, ο πονηρός καλογηρος θα αποδεχθεί και την εικονική πραγματικότητα, συνεργαζόμενος με τον Ν. Γουλανδρή όχι πια στη σύνταξη ενός εντύπου καταλόγου βιβλιογραφίας, αλλά στην ηλεκτρονική κατάρτιση «λίστας σιντιρομογραφίας και ιστοσελίδων για τη λογοτεχνία»;
Ίδωμεν... Έτσι κι αλλιώς οι ιδέες και τα κείμενα διατηρούν την ιστορικότητα τους είτε στην έντυπη είτε στην ψηφιακή μορφή τους, ενώ η λογοτεχνία, η ιστορία και η βιβλιογραφία της ως παράγωγα σύνθετων κοινωνικών σχέσεων δεν καθορίζονται μόνο από την τεχνολογική εξέλιξη.
Γιώργος Κ. Mυαρης
Αναδημοσίευση . Περιοδικό Νέα Εστία τεύχος 1756, Μαϊος 2003