ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΛΟΓΙΩΝ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ

Η αυτοκρατορία της Νικαίας

 Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1197 και μετά την φραγκική κατάκτηση βρέθηκε ως πρόσφυγας στη Μ. Ασία. Σπούδασε στα σχολεία προς Προύσας και κατόπιν της Νίκαιας. Χειροτονήθηκε διάκονος και αναγνώστης από τον Πατριάρχη Γερμανό Β΄. Αποσύρεται στην περιοχή δύο βουνών του Λάτρου όπου και χειροτονείται μοναχός και έπειτα πρεσβύτερος(1235) από τον Μανασσή Εφέσου. Αργότερα εγκαθίσταται στη μονή του Γρηγορίου του Θαυματουργού όπου ίδρυσε σχολείο. Ο ίδιος ίδρυσε και μονή στα Ημάθια όπου έμεινε μέχρι το θάνατό του( 1272).
 Κατόρθωσε πολύ γρήγορα να αναδειχθεί σε ηγετική προσωπικότητα στα εκκλησιαστικά και πνευματικά ζητήματα, αν και δεν θέλησε ποτέ να αναλάβει κάποιο μεγάλο εκκλησιαστικό αξίωμα. Απέκτησε μεγάλη φήμη ως δάσκαλος και ανάμεσα στους μαθητές του υπήρξε και ο Γεώργιος Ακροπολίτης, καθώς και ο γιος του Ιωάννη Βατάτζη Θεόδωρος Λάσκαρης. Μελέτησε επισταμένα μεγάλο μέρος της κλασσικής γραμματείας και ωφελήθηκε πολύ απ΄ αυτήν. Έχει δεχθεί επιδράσεις από το Γρηγόριο το Θεολόγο, τον Ιωάννη Δαμασκηνό, το Φώτιο και τον Μιχαήλ Ψελλό αλλά τα στοιχεία πρωτοτυπίας των έργων του παραμένουν αξιόλογα.
 Έγραψε πάρα πολλά έργα και δυο αυτοβιογραφίες όπου η μία συμπληρώνει την άλλη με τίτλο «Περί κατ΄ αυτόν διήγησης μερική», δύο γεωγραφικές πραγματείες, πραγματεία για τα καθήκοντα του άρχοντα με τον τίτλο «Βασιλικός Ανδριάς», τρία έργα σχετικά με προς συζητήσεις για την ένωση των δύο Εκκλησιών, τις πραγματείες «Περί ψυχής» και «Περί πνεύματος» κ.α
 Ιδιαίτερη ήταν η επίδοση του Ν. Βλεμμύδη στην ποίηση. Έχουν εκδοθεί ποιήματά του «εις Ιωάννην Δούκα Βατάτζη» « εις την γέννηση του Ιωάννου Δ, γιου του Θεοδώρου Β΄Λάσκαρη», δύο «εις την μονήν των Σωσάνδρων», «εις Νικόλαον τον Μεθώνης», «εις τον ʼγιον Δημήτριον», και άλλα.
 Το ποίημα που είναι γραμμένο με αφορμή τη γέννηση του Ιωάννη, γιου του Θεοδώρου Λάσκαρη αποτελείται από 25 στίχους και γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα το 1251 που είναι κα ο χρόνος γέννησης του Ιωάννη. Αποτελεί μια έμμετρη έκφραση ευχών του ποιητή στο νεογέννητο. Μάλιστα δε διστάζει, για να παρουσιάσει σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο βαθμό την αγάπη του για το νέο διάδοχο αλλά και για να κολακέψει τους γονείς του, να κάνει ένα παραλληλισμό της γέννησής του με αυτή του Χριστού. Από ποιητικής άποψης δεν έχει να μας προσφέρει τίποτα, αφού στηριζόμενος στη γέννηση του Χριστού κάνει απλώς ένα παραλληλισμό των δύο γεγονότων βρίσκοντας ένα απλό τρόπο να δείξει το θαυμασμό του. Ως μέτρο χρησιμοποιεί τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο(υ-υ-υ-υ-υ-υ-υ-υ) με τομή μετά την όγδοη συλλαβή. π.χ
Ποσσάκις ητενίσαμεν/ προς ουρανόν σου χάριν
Πόσας οδούς ηνύσαμεν/ευχών ως ιδωμέν σε
 Σε ένα άλλο ποίημα από 15 στίχους δείχνει τη συμπάθειά του στο Νικόλαο Μεθώνης. Χωρίς να χρησιμοποιεί εκφραστικά μέσα αλλά σε τελείως πεζό ρυθμό προβάλλει τους αγώνες του κατά τη βασιλεία του Μανουήλ Β του Κομνηνού(1143-1180) τόσο σαν υπερασπιστής της αυθεντίας των Πατέρων και της Αγίας Γραφής, όσο και κατά της επιχείρησης αναβίωσης της αρχαίας φιλοσοφίας.
 Η γλώσσα του ποιήματος αττικίζουσα και το μέτρο το ιαμβικό τρίμετρο(χ-υ-χ/-υ-χ-υ-), 5-7μιμερή τομή και η ενδέκατη συλλαβή είναι τονισμένη. π.χ
Όσοι γαρ θεσμούς /πατέρων χριστοφόρων
……………………………………………
πίστεως απλής/ αληθεστάτους όρους
…………………………………………
δι΄ ων το νόθον κλήμα/ πορνικού σπόρου
 Το ποίημα που αναφέρεται στον ʼγιο Δημήτριο αποτελείται από 70 στίχους και γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα το 1239 ή λίγο αργότερα, όταν ο Νικηφόρος Βλεμμύδης ταξίδευσε και υποθέτουμε ότι πρέπει να πέρασε από τη Θεσσαλονίκη. Με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία καταφέρνει να δώσει στον αναγνώστη το μαρτύριο του Αγίου σε όλη του την έκταση. π.χ
Φυτουργός ως άριστος/αγρόν δεσπότου
……………………………………….
Πολυτλα Δημήτριε/ καρτεροψύχως
………………………………………
αλλά τι τούτο/ ζων μεν εζήτης ύδωρ
 ʼλλα δύο ποιήματα του Βλεμμύδη αποτελούμενα το πρώτο από 70 στίχους και το δεύτερο από 120 είναι αφιερωμένα σε ένα μοναστήρι( Μονή των Σωσάνδρων) που έχτισε ο Ιωάννης Βατάτζης. Στο πρώτο έχει δώσει τη μορφή προς μικρού έπους .Όπως ο Όμηρος υμνεί τα κατορθώματα των ανδρών( κλέα ανδρών) έτσι και εδώ ο Βλεμμύδης υμνεί τα κατορθώματα του Ιωάννη Βατάτζη, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα και το μέτρο που γράφονταν τα αρχαία έπη. Με μια προσεκτική παρατήρηση διαπιστώνουμε ότι πέρα από τις ομηρικές λέξεις( παμφανόωντα, παμμεδέοντος, έντεα, δυσμεναιένων) χρησιμοποιεί και της εποχής του που είτε τις παραποιεί για να μοιάζουν προς τις ομηρικές( ευαγγελίοιο, σαόσανδρων, χριστοίο) είτε όχι( πτωχοτροφείο, δουκόβλαστος).
 Οι ομοιότητες με τα ομηρικά έπη δε σταματούν εδώ. Στο άκουσμα του στίχου «δεύρ΄ίθι, μους΄επικαίρια πέφραθι πάντ΄επέεσιν» (στχ 18) έρχεται στο νου μας συνειρμικά ο πρώτος στίχος της Ιλιάδας( Μήνιν άειδε θεά Πηλιάδεω Αχιλλήος) ή ο αντίστοιχος της Οδύσσειας.

---

 Στο ποίημα αναγράφονται στοιχεία τόσο της εσωτερικής πολιτικής του αυτοκράτορα όσο και της εξωτερικής( η επέκταση της αυτοκρατορίας, η ανέγερση ναών, πτωχοκομείων, νοσοκομείων κ.α). θεωρούμε πως το ποίημα αυτό ήταν αδύνατο να διαβαστεί από το λαό παρά μόνο από ένα μικρό κύκλο λογίων και ότι ο ποιητής κάνει μια μάλλον άστοχη επίδειξη γνώσεων. Το ποίημα φυσικά έχει γραφτεί σε δακτυλικό εξάμετρο(-υυ-υυ-υυ-υυ-υυ-υυ), όπως αναφέρει και στον τίτλο του. π.χ
Τόνδε νεών/ μεγεθύντατον αίγλη/ παμφανόοντα( στχ 1)
Εκ δε ται ειφοράων/ πανετήσιον εσσομενάων( 46)
Χώρος ο΄ηέρος ύδατος ηρεμίης άμ΄έχων ευ( στχ 32)
Ευ μονιήν τα΄άρτυσε φερωνυμίη σαόσανδρον( 70)
 Σε γενικές γραμμές ακολουθεί τους κανόνες της ομηρικής προσωδίας π.χ Βουκολική διαίρεση(στχ 1), χασμωδική βράχυνση(στχ 46) και τους γενικότερους κανόνες της αρχαίας προσωδίας αλλά υπάρχουν στίχοι όπως ο 32ος που δεν έχουμε τομή.
 Το άλλο ποίημα που είναι αφιερωμένο στην ίδια μονή είναι αρκετά δυσκολοκατανόητο. Χρησιμοποιεί λέξεις από τις οποίες φαίνεται η θεολογική του παιδεία. Το μέτρο είναι το ιαμβικό τρίμετρο 5-7μιμερή τομή, η 11η συλλαβή είναι τονισμένη εκτός από τον στίχο 5. π.χ
Ότι βασιλεύς εστίν/ εκμαθείν θέλων( στχ 1)
Εξανιχνεύσαι και λαβείν αδυσχερώς( στχ 5)
 ’Ενα άλλο του ποίημα(272 στίχοι) που έχει εκδοθεί έχει γραφτεί μετά το 1233,όταν δύο μαθητές του τον κατηγόρησαν στον Ιωάννη Βατάτζη. Χρησιμοποιεί ως μέσο για να στρέψει το βασιλιά εναντίον τους την κολακεία. Με άλλα λόγια είναι ένας «ύμνος» στο βασιλιά. Έχει τη φρόνηση του Σολομώντα, την πραότητα του Δαυίδ και ευεργετεί περισσότερο από τον Ρωμαίο βασιλιά Τίτο .Σε ένα σημείο του ποήματός του παρουσιάζεται πολύ υπεροπτικός, όταν κάνει αναφορά στο Μέγα Αλέξανδρο και σε ένα περιστατικό που του συνέβη. Θεωρεί τους κατήγορους του τόσο ανάξιους, ώστε αν ήταν μπροστά δεν θα τολμούσαν να τον κατηγορήσουν, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος είχε πει για κάποιον που τον είχε βρίσει. «Ενώ είμαι απών χτύπησέ με κιόλας!)
 Το μέτρο του ποιήματος είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος με τομή μετά την όγδοη συλλαβή .π.χ
Την αρετήν τε την πολλήν/ και την αγιοσύνην( στχ 2)
Ομόσκηνον συνόμιλον/μάλλον συμφυεστάτην( στχ 33)
 Χαρακτηριστικό του είναι η χρήση νεόπλαστων λέξεων: λογοκομπορρήμονος, φιλοσοφολέσχας, κραταιοαυτοκράτορος, λυσσοκαρχαρόδοντος, χρηστοημερότητα, με αποκορύφωμα τη λέξη τυφωνοκορυβαντοχιμαιρυδρογοργόνης!
 Ο Βλεμμύδης εκτός από τη θύραθεν ποίηση ασχολήθηκε και με την υμνογραφία Έχει εκδοθεί μια ακολουθία του εις τον ʼγιον Γρηγόριον τον Θεολόγον. Αποτελείται από ένα σύνολο ύμνων προς το Γρηγόριο το Θεολόγο.

 Για το Νικόλαο Ειρηνικό γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Ήταν κάποιος γνωστός ή συγγενής του πατριάρχη Θεόδωρου Ειρηνικού. Από τον τίτλο του ποιήματός του που σώζεται μαθαίνουμε ότι ήταν χαρτοφύλακας και λαμβάνοντας υπόψη το θέμα του συμπεραίνουμε ότι έζησε το ΙΓ αιώνα στην αυτοκρατορία της Νικαίας.
 Το θέμα του ποιήματος αναφέρεται στους αρραβώνες του Ιωάννη Δούκα Βατάτζη και της ʼννας που ήταν κόρη του Γερμανού αυτοκράτορα Φρειδερίκου Hohenstaufen.Στην προσπάθειά του να εξυψώσει το βασιλικό ζεύγος χρησιμοποιεί επαναλαμβανόμενες φράσεις οι οποίες και κουραστικές είναι αλλά και ποιητικά και νοηματικά ευτελείς. Χαρακτηριστικό του ποιήματος είναι και το πλήθος των κοσμητικών επιθέτων και ονομάτων με τα οποία αναφέρεται όπως εστεμμένους: Γαληνότατε, γίγα, μέγα, οικουμένην, εκλεκτή, ήλιε, οφθαλμέ όπως οικουμένης, λύχνε των Ρωμαίων, κρατάρχα, στεμματάρχα, ψύχωσίς μου, πνοή μου και άλλα. Το υπέρμετρο υμνολόγιο του ποιητή δικαιολογείται, εν μέρει, αν λάβουμε υπόψη μας τη συμμαχία που εξασφάλιζε ο Ιωάννης Βατάτζης με το Γερμανικό κράτος αλλά και από τα αξιόλογα επιτεύγματά του τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πολιτική.
 Ο εκφραστικός πλούτος του ποιητή δεν είναι αξιοποιημένος κατάλληλα αφού οι 122 στίχοι του ποιήματος θα μπορούσαν να είναι λιγότεροι χωρίς να αλλοιώνεται το νόημά του. Έτσι ενώ από ποιητικής άποψης δε διεκδικεί δάφνες ποιότητας ως ιστορική πηγή είναι αξιόλογο γιατί μας παρέχει πλήθος στοιχείων σχετικά με το βυζαντινό τελετουργικό. Ο αρραβώνας και η στέψη γίνεται στην εκκλησία και το βασιλικό ζεύγος έπρεπε να τελέσει την πρόκυψη δηλ, να ανέβει πάνω σε μια εξέδρα και σε μια δεδομένη στιγμή να αποκαλυφθεί από τα γόνατα και πάνω στο λαό που στη συνέχεια τους επευφημούσε. Στη συνέχεια ακολουθούσε και δεύτερη αποκάλυψη του βασιλιά μετά την είσοδό του στο παλάτι.
 Η γλώσσα του ποιήματος είναι αρκετά κατανοητή και το μέτρο είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Χρησιμοποιεί σωστά την τομή μετά την όγδοη συλλαβή μόνο που το σχήμα υ-υ-υ-υ-υ-υ-υ-υ παρουσιάζει διάφορες μετατροπές. π.χ
Ο παραδείσου κοσμικού/ μέσον ωραίως θάλλων( στχ 3)
Ήρξατο πλέκειν όπως δεσμούς/ σήμερον εις το δένδρον( στχ 12)
Φιλεί μαγνήτην σίδηρος/την νύμφην ο νυμφίος( στχ 27)
 Ακολουθεί το νόμο της ισομετρίας. Κάθε στίχος δίνει ολοκληρωμένο νόημα όπως συμβαίνει και στα δημοτικά τραγούδια(απουσία διασκελισμού) π.χ
Και νυμφικήν στολίζεται και χρυσανθή πορφύραν( στχ 32)

Γεώργιος Ακροπολίτης

 Ο τρίτος λόγιος ο Γεώργιος Ακροπολίτης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το1217. Ο πατέρας του ήταν συγγενής του Ιωάννη Δούκα Βατάτζη. Το 1233 στάλθηκε στη Νίκαια όπου συνάντησε τους δασκάλους του το Θεόδωρο Εξαπτέρυγο και το Νικηφόρο Βλεμμύδη. Προσφέρει τις υπηρεσίες του στους εκεί αυτοκράτορες ,παίρνοντας το 1244 τον τίτλο του Μεγάλου Λογοθέτη( Πρωθυπουργός) και λαμβάνοντας μέρος στην εκστρατεία το 1257 εναντίον του Δεσπότου της Ηπείρου. Το 1261 ακολουθεί τον Μιχαήλ Η΄ στην καταληφθείσα από τον αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολη. Εκεί του ανατέθηκε η διδασκαλία της φιλοσοφίας και των μαθηματικών στην Ακαδημία που ιδρύθηκε.
 Σημαντικό επίσης ρόλο έπαιξε , όταν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Παλαιολόγος στην προσπάθειά του να επιτευχθεί η ένωση των δύο εκκλησιών τον έστειλε ως μέλος της πρεσβείας στη Λυών το 1274, όπου είχε συγκληθεί σύνοδος από τον πάπα Γρηγόριο Ι΄. Τελικά , στη Ρώμη, υπέγραψε εκ μέρους του αυτοκράτορα την πλασματική ένωση με την οποία αναγνωρίζονταν από τους ορθοδόξους, το πρωτείον, το έκκλητον και το μνημόσυνο του Πάπα. Πέθανε στην Πόλη το 1281.

---

 Ο Ακροπολίτης ασχολήθηκε με τον πεζό λόγο και έγραψε έργα όπως τη «χρονική συγγραφή», όπου εξιστορεί τα γεγονότα του 1203-1261, ένα λόγο κατά του λατινικού « Filiogue» και των Λατίνων, δύο ακόμη θεολογικά έργα όπου το ένα αποτελεί ερμηνεία διαφόρων χωρίων του Ναζιανζηνού και το άλλο αναφέρεται στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο κατά την παραμονή του στη Ρώμη. Ασχολήθηκε επίσης και με την ποίηση. Έχουν εκδοθεί ποιήματά του που αναφέρονται στην Ειρήνη Κομνηνή, στις επιστολές του Θεόδωρου Β΄Λάσκαρη, στην εικόνα της Θεοτόκου και ένα «στιχηρόν ψαλλόμενον κατά τω αγίω και μεγάλω σαββάτω».
 Το ποίημα που αναφέρεται στο Θεόδωρο Λάσκαρη αποτελεί ένα κολακευτικό χαρακτηρισμό των επιστολών του αυτοκράτορα. Με υπερβολές προσπαθεί να αναδείξει το συγγραφικό ταλέντο του αυτοκράτορα εκφράζοντας ταυτόχρονα το σεβασμό του και το θαυμασμό του.Έχει δεχτεί αρχαϊκές επιδράσεις τόσο στη γλώσσα (αλιθρέμμων, λιγυρόν, κατατρύφησον,, αυγάζοντας) όσο και από τη χρήση ονομάτων παρμένων από την ελληνική μυθολογία( Σειρήνες, Λαερτίου γόνος, Μουσών, Βάκχος, Ελικών).
 Ως μέτρο χρησιμοποιείται το ιαμβικό τρίμετρο, χρησιμοποιεί τη 5-7μιμερή τομή, η ενδέκατη συλλαβή δεν είναι τονισμένη, δεν έχουμε διαλύσεις(-=υυ) και αναπαίστους όπως συμβαίνει στο δραματικό τρίμετρο. π.χ
Αν ουρανού τον γύρον/ η δέρρις φέρη( στχ 1)
και παμφαείς έσχηκε/ τοις θεωμένοις (στχ 9)
 Το ποίημα προς την υπεραγία Θεοτόκο έχει θρησκευτικό περιεχόμενο, όπως είναι φυσικό. Ο ποιητής κάνει μια παράκληση στην Παναγία για να τον οδηγήσει στο «Πρέπον» και στην Εδέμ μετά το θάνατό του.
Η γλώσσα του είναι αρχαΐζουσα και το μέτρο του το ιαμβικό τρίμετρο. Χρησιμοποιεί την 5-7μιμερή τομή και η ενδεκάτη συλλαβή είναι τονισμένη .π.χ
Σώσασα κοινήν/ενθέω φύσιν τόκω(στχ 1)
Ον συνέλαβες/εκ λόγων αρχαγγέλου( στχ 5)
Μέγα κάν αιτώ/ την Εδέμ μετά βίον( στχ 17)
 Στον ύμνο που μας σώζεται ο Ακροπολίτης χρησιμοποιεί τη γλώσσα της Αγίας γραφής. Το μέτρο του δεν είναι προσωδιακό αλλά στηρίζεται στον αριθμό των συλλαβών και στον τελικό τόνο. Στην προκειμένη περίπτωση κάθε στίχος αποτελείται από επτά συλλαβές π.χ
Δος μοι τούτον τον ξένον ( στχ 31)
ον η μήτηρ ως ζώντα( στχ 32)
καθικετεύει βοώσα( στχ 33)
 Το τελευταίο ποιήμα που μας σώζεται έχει γραφτεί προς τιμή της μνήμης της Ειρήνης Κομνηνής. Είναι χαρακτηριστική η επίδραση του ποιητή από τα αρχαία επιγράμματα, αφού βάζει τη νεκρή να μιλά σε πρώτο πρόσωπο θυμίζοντάς μας για παράδειγμα, το επίγραμμα του Σιμωνίδη για τους νεκρούς των Θερμοπυλών( 480 π. Χ)- Ω ξειν…Η δομή του ποιήματος μας θυμίζει τους αττικούς επιτάφιους λόγους(Προοίμιο- καταγωγή και πρόγονοι-η νεκρή και ο βίος της- παραμυθία). Χρησιμοποιεί πλήθος εκφραστικών μέσων: Παρομοιώσεις( στχ 14,81,82), μεταφορές( στχ 50), αντιθέσεις( 40-41).
Αξιοσημείωτη είναι και η προσφορά ιστορικών στοιχείων που μας παρέχει τόσο για τα κατορθώματα του Ιωάννη Βατάτζη όσο και για τη γενιά της νεκρής.
Το μέτρο του ποιήματος είναι το ιαμβικό-λυρικό τρίμετρο χωρίς διαλύσεις( - =υυ) και αναπαίστους, τομή 5-7μιμερή και τονισμένη η 11συλλαβή.π.χ
Εμόν βλέπων ενταύθα/τάφον ω ξένε
Και πρόσχες, ει τις/ακοή προσέστι σοι.

1.Georg Ostrogorsky. Ιστορία του βυζαντινού κράτους. Τρίτος τόμος, εκδ. Βασιλόπουλος.
2. K.Krumbacher. Ιστορία βυζαντινής λογοτεχνίας. τόμος Β΄. εκδ πάπυρος.
3. Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα 1967
4.Δημητρίου Λυπουρλή. Αρχαία ελληνική μετρική. Θεσσαλονίκη 1975
5.Georcii Acropolitae. Opera ii. Στουτγάρδη 1978 
6.Αug. Heisenberg., Nicephori Blemmydae,Curriculum Vitae e Carmina, Le pzig i1896